Zimnowojenne modyfikacje projeku 68
Wojciech Zawadzki
Radzieckie krążowniki projektu 68, choć zaprojektowane jeszcze na przełomie lat 30. i 40. XX w., zaczęły wchodzić do służby po modyfikacjach pierwotnej dokumentacji jako warianty 68K i 68bis dopiero po zakończeniu II wojny światowej. To sprawiło, że generalnie spóźniły się o około dekadę, a to dla rozwoju okrętów był bardzo ważny okres związany z szybkim wprowadzaniem do użytku wielu nowych technologii.
Co prawda jeszcze w 1939 r. formalnie rozpoczęto budowę w Leningradzie i Nikołajewie siedmiu krążowników projektu 68, jednak napaść III Rzeszy na ZSRR 22 czerwca 1941 r. wkrótce zatrzymała produkcję stoczniową w wielu zakładach. Przerwanie prac nad dużymi okrętami w tym czasie spowodowało, że żaden krążownik tego typu nie wszedł do służby do końca wojny. Budowę kadłubów wznowiono dopiero po sporządzeniu dokumentacji modernizacyjnej, która otrzymała oznaczenie 68K. Jednocześnie przygotowano poszerzony wariant zmian w zestawie uzbrojenia i ze znacznie rozbudowanymi środkami rozpoznania technicznego i łączności. Ta wersja otrzymała numer 68bis i szybko stała się jednym z istotniejszych elementów dziesięcioletniego planu rozbudowy radzieckiej marynarki wojennej, realizowanego w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej.
Krążowniki nie z tej epoki
Pierwotnie stworzono okręty, które swoimi parametrami nie zaliczały się do jednej z klas krążowników (lekkich lub ciężkich), co było jeszcze pokłosiem braku uczestnictwa Związku Radzieckiego w przedwojennych traktatach o ograniczeniu rozbudowy flot. Problem jednak w tym, że sowieckim konstruktorom wyszedł w sumie dobry, a po wprowadzeniu licznych poprawek – nawet bardzo dobry projekt i gdy zapadała decyzja o budowie dość długiej serii okrętów, nie do końca przewidywano tak szybkie się jego zestarzenie. Pięć ukończonych w wariancie 68K okrętów wcielono do służby w 1950 r. Dokumentacja projektu 68bis została przekazana do wybranych stoczni w połowie 1948 r. i pierwszą stępkę udało się położyć jeszcze przed końcem tego roku. Ogółem zbudowano aż 14 krążowników w tym wariancie, które wcielano kolejno do służby w latach 1952–1955. Obok prezentowana jest pełna lista jednostek wprowadzonych do służby.
Krążowniki, które ukończono, rozdzielono pomiędzy wszystkie cztery główne floty radzieckiej marynarki wojennej, choć na Dalekim Wschodzie pierwsza para (Admirał Seniawin i Admirał Pożarskij) pojawiła się dopiero we wrześniu 1955 r., czyli 10 miesięcy po wcieleniu do służby. Czas ten załogi wykorzystały na szkolenie – krótko na Bałtyku, potem przejściowo na Morzu Północnym – i dopiero okręty w pełnej gotowości operacyjnej przeniesiono do Władywostoku. Podobną ścieżkę przeszły kilkanaście miesięcy później Admirał Suworow i Admirał Łazariew. Na koniec 1956 r. na Bałtyku pozostały w tym czasie trzy jednostki: Swierdłow, Żdanow i Ordżonikidze. Tyle samo było ich na Morzu Czarnym: Admirał Nachimow, Dzierżyński, Michaił Kutuzow. Z kolei po przeniesieniu w listopadzie 1956 r. z Bałtyku Admirał Uszakow dołączył na Morzu Północnym do trzech bliźniaków, jakimi były: Aleksandr Newskij, Murmańsk i Mołotowsk (od 3.08.1957 r. Oktiabrskaja Rewolucja, w listopadzie 1960 r. przeniesiony w skład Floty Bałtyckiej).
Przed opisaniem wszystkich zrealizowanych i tych tylko planowanych modernizacji okrętów warto pokrótce zaprezentować wprowadzane w toku codziennej eksploatacji poszczególnych krążowników drobniejsze zmiany, które znacząco nie wpłynęły na poprawę parametrów taktyczno-technicznych, a jedynie osłabiały efekt szybkiej utraty możliwości bojowych na ówczesnym polu walki. Starano się w ten sposób choć trochę ulepszyć nie tylko jednostki w wersji 68bis, ale także wybrane starsze 68K. Z tych ostatnich najwięcej nowości pojawiło się na Żelezniakowie. W trakcie kolejnych postojów stoczniowych na okresowe remonty najpierw zamontowano radar obserwacji ogólnej Fut-N. Innym razem radary artyleryjskie Redan-2 i Wympieł-2 zastąpiono odpowiednio stacjami Załp i Kotwica (w obu przypadkach po dwa starsze na po dwa nowsze), wreszcie w 1972 r. radar nawigacyjny Neptun ustąpił miejsca dwóm zdecydowanie nowszym typu Don. Znacznie wcześniej, bo w trakcie generalnego remontu prowadzonego w latach 1957–1961, usunięto dwa stanowiska artyleryjskie W-11 kal. 37 mm, a ich miejsce zajęły w sumie cztery pojedyncze armaty kal. 45 mm typu 21KM, ale był to raczej zabieg pozwalający pełnić temu krążownikowi funkcje reprezentacyjne, albowiem tego systemu artyleryjskiego w tym czasie używano już tylko do celów salutacyjnych. Z kolei na Czapajewie i Czkałowie w 1962 r. zainstalowano radar wykrywania celów powietrznych typu P-10.
Generalnie krążowniki projektu 68K służbę zakończyły dość szybko jak na okręty tej wielkości. Frunze został wycofany jeszcze w 1960 r., Czapajew – trzy lata później, a Kujbyszew – w 1965 r. Żelezniakow doczekał ćwierćwiecza służby; wycofano go w 1975 r., a Czkałow zakończył historię jednostek tej wersji we wrześniu 1979 r.
Przeróbki okrętów projektu 68bis
Zgoła odmiennie pod względem zmian w zestawie uzbrojenia i wyposażenia wygląda historia służby niemal wszystkich krążowników projektu 68bis. Tylko na jednym z nich – Ordżonikidze – nie wprowadzono w trakcie służby pod radziecką banderą żadnych zmian. 24 stycznia 1963 r. okręt ten wszedł w skład indonezyjskiej marynarki wojennej pod nazwą Irian. Ponieważ stosunki radziecko-indonezyjskie dość szybko uległy ochłodzeniu, nie było mowy o żadnych modernizacjach krążownika. Co więcej, wstrzymanie dostaw części zamiennych sprawiło, że pozbawiony możliwości napraw i remontów okręt szybko wstawiono do rezerwy i ostatecznie wycofano w 1972 r.
Z pozostałych 13 jednostek nowszej wersji tylko czterech nie objęły plany którejś z modernizacji oznaczanej numerem innym niż pierwotne 68bis – były to Swierdłow, Dmitrij Pożarskij, Admirał Łazariew i Murmańsk. Na nich dokonywano jedynie drobnych wymian poszczególnych elementów uzbrojenia i elektroniki bojowej, wynikających głównie z potrzeb bieżącej eksploatacji. Bez wątpienia najwięcej tych drobnych zmian dotyczyło różnych typów stacji radiolokacyjnych. Swierdłow zaliczył tylko dwukrotną wymianę radaru obserwacji powietrznej: najpierw w 1957 r. z Rif na Fut-N, a następnie dziewięć lat później ten drugi został zastąpiony przez MR-510 Kil-U. Jednostka, najprawdopodobniej także w 1957 r., otrzymała zestaw sensorów systemu Krab-12, podobnie zresztą jak Dmitrij Pożarskij i Admirał Łazariew. Na pierwszym z tej dwójki w 1957 r. dodatkowo zainstalowano radar obserwacji powietrznej P-8, którego antenę mocowano na dodatkowym maszcie kratownicowym stawianym między rufową platformą stanowisk W‑11M i rufową wieżą z armatami głównego kalibru. Zaledwie po trzech latach stację wymieniono na nowszy model P-10, przy czym antena znalazła się na tylnym maszcie przed drugim kominem. Podczas remontu prowadzonego w latach 1969–1970 dokonano kolejnej wymiany – na stację P-12 Jenisiej, której antena znów znalazła się tam, gdzie pierwotnie zamontowano P-8. Admirał Łazariew w tym samym miejscu otrzymał antenę dodatkowego radaru, tym razem jednak był to P-20. Na tym okręcie więcej zmian nie było. Wreszcie Murmańsk najpierw w 1957 r. otrzymał jako dodatkowy radar P-10, po ponad dekadzie zastąpił go MR-510 Kil-U, a pod sam koniec służby w miejsce tego ostatniego pojawił się MR-302 Rubka. Ta ostatnia wymiana nastąpiła podczas długotrwałego remontu okrętu, prowadzonego w latach 1986–1989; wtedy też dodano urządzenia łączności satelitarnej typu Kristałł-K. Po tak długim remoncie krążownik wrócił do aktywnej służby na zaledwie trzy lata.
Pełna wersja artykułu w magazynie MSiO 5-6/2025