Ukraińskie Su-25 w działaniach bojowych

Vladimir Trendafilovski

Tak jak w kilku innych krajach byłego Związku Radzieckiego, podstawowym samolotem Sił Powietrznych Sił Zbrojnych Ukrainy (SP SZU; Powitriani Syły Zbrojnych Sył Ukrajiny) przeznaczonym do atakowania celów naziemnych jest Suchoj Su-25 (w kodzie NATO: Frogfoot), znany pod przydomkiem „Gracz” (pol. gawron). Dzisiaj Su-25 są eksploatowane przez jedną jednostkę SP SZU – 299. Brygadę Lotnictwa Taktycznego (299-ta bryhada taktycznoji awiaciji, 299. brTA), podległą bezpośrednio dowództwu SP SZU w Winnicy (obwód winnicki).

Przed inwazją rosyjską 299. brTA stacjonowała na stałe w bazie lotniczej w Kulbakinie koło Mikołajowa (obwód mikołajowski). Część jej samolotów była jednak tymczasowo detaszowana do baz w pobliżu okupowanego terytorium w obwodach donieckim i ługańskim (tzw. Donbasie) – międzynarodowego portu lotniczego w Dnieprze (ukr. Dnipro; wcześniej do 2016 roku Dniepropetrowsk, obwód dniepropetrowski) i bazy lotniczej w Melitopolu (obwód zaporoski). Wkrótce po rozpoczęciu inwazji 24 lutego 2022 roku bazy lotnicze Kulbakino i Melitopol zostały zajęte przez siły rosyjskie (baza Kulbakino została niemal natychmiast odbita przez siły ukraińskie, natomiast Melitopol wciąż pozostaje pod kontrolą rosyjską), co zmusiło jednostkę do ewakuacji wszystkich swoich samolotów do innych baz lotniczych na całej Ukrainie, skąd obecnie operują.

Jednostki i samoloty odziedziczone po ZSRR

Kiedy pod koniec 1991 roku rozpadł się ZSRR, na terytorium Ukrainy znajdowało się do 95 egz. Su-25 (dokładna liczba różni się w zależności od źródeł), ale nie wszystkie były w jednostkach operacyjnych. Wbrew temu, czego można by się spodziewać wiedząc, że Su-25 jest samolotem przeznaczonym do bliskiego wsparcia powietrznego wojsk lądowych, duża część tych samolotów faktycznie należała do radzieckiej Marynarki Wojennej (Wojenno-Morskoj Fłot, WMF), w tym wszystkie znajdujące się na składowiskach. Główną przyczyną tej niezwykłej sytuacji był podpisany pod koniec 1990 roku Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (CFE), ustalający rygorystyczne limity liczby samolotów bojowych w radzieckich Siłach Powietrznych (Wojenno-Wozdusznyje Siły, WWS). Liczba samolotów morskich nie została natomiast ograniczona. ZSRR w pełni wykorzystał tę „lukę” i przekazał WMF wiele samolotów bojowych z WWS – czasem nawet całe dywizje – co było szczególnie widoczne w Odeskim Okręgu Wojskowym na Ukrainie.

Spośród 75 samolotów wchodzących w skład jednostek operacyjnych tylko 34 (w tym sześć dwumiejscowych Su-25UB) znajdowało się w odziedziczonej przez Ukrainę jedynej jednostce WWS – 452. samodzielnym pułk szturmowym (452-j okremyj szturmowyj awiacijnyj połk, 452. oszap) w bazie lotniczej Czortków (obwód tarnopolski). Jednostka ta powstała w 1987 roku w bazie lotniczej Aleksandria (obwód kirowohradzki), ale faktycznie tymczasowo operowała z bazy lotniczej Blizniuki (ukr. Błyzniuky; obwód charkowski), do czasu przedłużenia pasa startowego w jej macierzystej bazie. Należy pamiętać, że Aleksandria była (i nadal jest) bazą lotniczą śmigłowców – obecnie jedyną bazą śmigłowców Gwardii Narodowej Ukrainy (Nacionalna Gwardija Ukrajiny, GNU). Ponieważ jednak tak się nie stało, w lutym 1989 roku jednostka została przeniesiona do bazy lotniczej Czortków, która nadawała się do działań Su-25, zastępując lokalny 368. oszap, który pod koniec 1988 roku został przeniesiony do bazy lotniczej Demmin (Tutow) w Niemczech Wschodnich.

Samoloty 452. oszap były fabrycznie nowe – przybyły prosto z fabryk w Tbilisi i Ułan-Ude w latach 1987–1989. Można je było łatwo rozpoznać nie tylko po charakterystycznym, naniesionym w fabrykach kamuflażu, ale także po emblematach „Gawrona” namalowanych na obu bokach kadłuba. Były one wzorowane na emblematach stosowanych na radzieckich Su-25 działających w Afganistanie i zostały naniesione na większości samolotów jednostki w 1990 roku.

W 1992 roku 452. oszap został przejęty przez nowo utworzone SP SZU i jako jeden z pierwszych zastosował na swoich samolotach nieoficjalne ukraińskie oznaczenia – żółty trójząb w niebieskim kole. Większość personelu pułku (70 proc.) odmówiła jednak złożenia przysięgi wierności Ukrainie i została przeniesiona do innych republik byłego ZSRR. Ich miejsce zajęli piloci urodzeni na Ukrainie, którzy przybyli z jednostek WWS spoza Ukrainy. Brak wyszkolonego personelu Su-25 oraz brak paliwa na organizację kursów przeszkalających dla nowo przybyłych pilotów wkrótce spowodowały, że pozostało niewielu wyszkolonych pilotów. W rezultacie 452. oszap latał znacznie mniej w porównaniu z inną ukraińską jednostką Su-25, ale nadal pozostawał aktywny. W 2003 roku został przemianowany na 452. Brygadę Lotnictwa Szturmowego (452-ga szturmowa awiacijna bryhada, 452. szawbr), ale istniał w tej formie tylko do listopada 2004 roku, kiedy to brygada została rozwiązana w ramach ostatniej zakrojonej na szeroką skalę reformy SP SZU.

Dwie pozostałe jednostki użytkujące Su-25 były jednostkami morskimi stacjonującymi w bazie lotniczej Nowofedoriwka koło Saki na Krymie (od czasu nielegalnej aneksji półwyspu w 2014 roku jest to baza lotnicza rosyjskiej Marynarki Wojennej). Były to 100. pokładowy pułk myśliwski (100-j korabelnyj wynyszczuwalnyj awiacijnyj połk, 100. kwap) i 299. pokładowy pułk szturmowy (299-j korabelnyj szturmowyj awiacijnyj połk, 299. kszap), oba będące częścią 1063. Centrum Zastosowania Bojowego Lotnictwa Pokładowego (1063-j Centr Bojowogo Zastosuwannja Korabelnoji Awiaciji, 1063. CBZKA), odpowiedzialnego także za pełnowymiarową naziemną replikę rampy startowej lotniskowca Admirał Kuzniecow (NITKA), przeznaczoną do szkolenia pilotów WMF w operacjach z pokładów lotniskowców.

Początkowo 1063. CBZKA został przejęty przez SP SZU i ponownie podporządkowany Państwowemu Lotniczemu Centrum Naukowo-Testowemu (Derżawnyj Awiacijnnyj Naukowo-Wyprobuwalnyj Centr, DANWC) w Teodozji. W listopadzie 1992 roku wszystkie Su-25 – 34 egz. Su-25, dwa Su-25UB i pięć Su-25UTG – przekazano do 299. kszap. Z wyjątkiem Su-25UB i Su-25UTG, które przybyły prosto z fabryki w Ułan-Ude, cała reszta to były samoloty używane w byłym 90. oszap – jednostce WWS w bazie lotniczej Arcyz (obwód odeski), rozwiązanej w 1989 roku. Ponieważ 90. oszap był jedną z pierwszych jednostek WWS, które otrzymały Su-25, więc większość z nich stanowiły wczesne samoloty i weterani radzieckiej interwencji w Afganistanie. Wiele maszyn przeszło już remonty i miało naniesione różne schematy kamuflażu (np. jeden egzemplarz miał eksperymentalne jednolicie szare malowanie morskie) z namalowanymi na burtach flagami WMF.

Po krótkim okresie podporządkowania SP SZU, w listopadzie 1993 roku 1063. CBZKA został przeniesiony do Marynarki Wojennej Sił Zbrojnych Ukrainy (MW SZU; Wijskowo-Morski Syły Zbrojnych Sył Ukrajiny) wraz ze wszystkimi podległymi jednostkami (w tym 299. kszap) i stał się Dowództwem Lotnictwa MW SZU. W kwietniu 1994 roku 299. kszap został przemianowany na 299. oszap i jego Su-25 zaczęły otrzymywać pełen zestaw ukraińskich oznaczeń morskich (ukraińskie kokardy z kotwicami pośrodku oraz flagi MW SZU namalowane na bokach kadłuba), ale już 10 czerwca 1994 roku jednostkę przeniesiono z powrotem do SP SZU i wkrótce usunięto wszystkie oznaczenia Marynarki Wojennej.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że będąc w składzie SP SZU w 1993 roku jednostka zrezygnowała z używania Su-25UTG, czyli dedykowanej pokładowej wersji Su-25UB wyposażonej w hak hamujący. W tym samym roku jeden z nich został spisany ze stanu (został uszkodzony w 1990 roku i od tego czasu nie latał, a następnie został zezłomowany), natomiast dwa wraz z parą Su-25 przewieziono do DANWC w bazie lotniczej Kirowskoje. Dwa pozostałe Su-25UTG wymieniono z Rosją w 1995 roku na parę zwykłych Su-25UB. W 2000 roku DANWC zaprzestało używania Su-25. Oba Su-25UTG sprzedano później do Chin (w 2007 roku) i USA (w 2011). W ten sposób na Ukrainie nie pozostał żaden samolot tej wersji.

W latach 1996–2003 299. oszap kilkakrotnie zmieniał podległość i przechodził różne przekształcenia, aż ostatecznie 1 września 2003 roku stał się 299. Brygadą Lotnictwa Szturmowego (299-ta szturmowa awiacijna bryhada, 299. szawbr). W maju 2004 roku brygada została przeniesiona do bazy lotniczej Kulbakino, pozostawiając Nowofedoriwkę lotnictwu MW SZU. W 2007 roku została przekształcona w 299. brTA i do końca roku przejęła lokalną eskadrę samolotów szkolno-treningowych L-39C Albatros z 33. Specjalistycznego Centrum Szkolenia Bojowego Specjalistów Lotniczych (33-j Specializowanyj Centr Bojowoji Pidgotowky Awiacijnych Fachiwciw, 33. SCBPAF), mającego siedzibę w Mikołajowie. Od tego czasu brygada eksploatuje również samoloty tego typu. Należy zauważyć, że wszystkie operacyjne Albatrosy zostały zmodernizowane do ukraińskiego standardu L-39M1.

W odróżnieniu od 452. szawbr, która w okresie swojego istnienia była stosunkowo mało znana, 299. szawbr ze względu na wyższy poziom gotowości i wyszkolenia bojowego zawsze znajdowała się na „pierwszej linii”. Wynikało to z faktu, że na przełomie lat 90. i 2000. przejęła wielu świetnie przygotowanych pilotów z rozwiązanych jednostek myśliwskich SP SZU eksploatujących MiG-i-23 i -29. Dlatego regularnie brała udział w licznych ćwiczeniach krajowych i międzynarodowych, prowadziła kursy szkoleniowe dla pilotów i personelu naziemnego zagranicznych sił powietrznych (m.in. dla pilotów i personelu naziemnego z Macedonii Północnej w 2001 roku oraz pilotów z Rwandy w latach 2006–2007) i wielokrotnie uznawana była za najlepszą jednostkę lotniczą roku SP SZU lub jeden z jej pilotów był uznawany za najlepszego pilota roku SP SZU. Nie jest zatem zaskoczeniem, że 299. brTA przetrwała wszystkie reformy i obecnie pozostaje jedyną ukraińską jednostką Su-25.

Warto zauważyć, że w połowie 2004 roku, kiedy 452. szawbr miał zostać rozwiązany, wiele starszych samolotów z 299. szawbr przeleciało z Nowofedoriwki do Czortkowa, a nowsze samoloty z 452. szawbr przekazano do nowej bazy jednostki w Kulbakinie. W ten sposób jednostki wymieniły się samolotami i większość maszyn pozostałych w Czortkowie po rozwiązaniu 452. szawbr to w rzeczywistości stare samoloty z 299. szawbr (czyli dawnego 90. oszap). Po zamknięciu bazy lotniczej Czortków w 2005 roku większość Su-25 przekazano do bazy lotniczej Iwano-Frankiwsk (obwód iwanofrankiwski) w celu składowania. Później, w 2008 roku, wiele z nich trafiło do Zaporoskiego Państwowego Lotniczego Zakładu Remontowego „MiGremont” (Zaporizkyj Derżawnyj Awiacijnnyj Remontnyj Zawod, ZDARZ) w Zaporożu (obwód zaporoski) w celu remontu i późniejszej sprzedaży. Do 2014 roku na składowisku w Iwano-Frankiwsku pozostały zaledwie cztery Su-25. Po wstrzymaniu eksportu Su-25 te cztery maszyny wysłano do ZDARZ i po remoncie i modernizacji do 2021 roku wszystkie wróciły do służby w 299. brTA jako Su-25M1 numer boczny niebieski 21 oraz Su-25M1K numery boczne niebieski 46, 47 i 48.

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW numer specjalny 17