Ukraińska Flotylla Rzeczna: historia i działania bojowe

Andrij Charuk

Trwająca wojna rosyjsko-ukraińska pod wieloma względami zmieniła poglądy na temat współczesnych sposobów prowadzenia działań bojowych. Pamiętam, jak dziesięć (lub więcej) lat temu na jednym z forów internetowych rozpoczęła się dyskusja na temat przydatności rzecznych okrętów/kutrów we współczesnych warunkach. Chodziło o rzeki europejskie – potrzeby działań flotylli rzecznych na Amazonce czy Paranie nie budziły wątpliwości. A Dunaj czy Dniepr? Czy kutry bojowe znajdą swoje miejsce w potencjalnych działaniach wojennych na tych rzekach? Kategorycznie się temu sprzeciwiłem. Przecież nowoczesne śmigłowce bojowe z przeciwpancernymi rakietami kierowanymi i szybkostrzelnymi działkami nie powinny pozostawiać jakiejkolwiek szansy kutrom chronionym (w najlepszym przypadku) na poziomie transportera opancerzonego, a ponadto „przykutym” do toru wodnego rzeki. Rzeczywistość obecnej wojny jednak obaliła tę tezę. Ukraińska flotylla rzeczna z powodzeniem operuje na Dnieprze, a Rosjanie planują także utworzenie własnej, podobnej jednostki. Dlatego warto przyjrzeć się tym kwestiom bardziej szczegółowo.

Trochę historii

Obecna Flotylla Rzeczna nie jest pierwszą jednostką rzeczną Marynarki Wojennej Ukrainy. Historia ta rozpoczęła się 1 maja 1995 roku, kiedy w ramach porozumienia o podziale Floty Czarnomorskiej, Ukraina otrzymała część jednostek rozwiązanej 116. Brygady Kutrów Rzecznych, która bazowała na Dunaju. W skład brygady wchodziły cztery główne pododdziały:

• 327. dywizjon kutrów artyleryjskich (wieś Kysłycia) – pięć kutrów artyleryjskich projektu 1204 i jeden projektu 368RS;
• 21. dywizjon okrętów rezerwy (wieś Kysłycia) – dziewięć kutrów projektu 1204;
• 36. dywizjon trałowców (Izmaił) – trzy trałowce projektu 361T, jeden – 1259.2, jeden rzeczny stawiacz min, a także statek łączności SSW-10 (stary holownik rzeczny, radzieckie trofeum, zbudowany w austriackim mieście Linz w 1942 roku);
• 70. grupa redowych statków wsparcia – 11 statków i kutrów pomocniczych różnego przeznaczenia oraz siedem barek.

W wyniku podziału 116. Brygady, Ukraina otrzymała pięć kutrów artyleryjskich projektu 1204 (zbudowanych w latach 1968–1979 w Kerczu) – jednostki AK-211 i AK-246 z 327. dywizjonu, a także AK-397, AK-563 i AK-583 z 21. dywizjonu. Ukraina otrzymała także statek łączności SSW-10, który wszedł w skład Marynarki Wojennej Ukrainy pod nazwą Dunaj, a jednostkom artyleryjskim nadano nazwy miast: AK-211 – Łubny, AK-246 – Kaniw, AK-397 – Niżyn, AK-563 – Izmaił (AK-583 był w złym stanie technicznym, więc wykorzystano go jako źródło części zamiennych). Z tych jednostek pływających utworzono 3. Brygadę Okrętów Rzecznych. Jednak już w lutym 1996 roku została ona przeniesiona z Marynarki Wojennej do Państwowego Komitetu Ochrony Granicy Państwowej Ukrainy i przekształcona w Izmailską Samodzielną Brygadę Okrętów Straży Granicznej. W grudniu 2000 roku jednostka ta została rozwiązana, a okręty przekazane Odeskiemu Oddziałowi Straży Morskiej. Lecz, gdy w czerwcu 2002 roku utworzono 18. Izmailski Oddział Straży Morskiej, wszystkie wyżej wymienione jednostki zostały przeniesione do jego składu, a później uzupełniono je jeszcze kilkoma innymi małymi. W 2008 roku kuter Kaniw został spisany ze stanu (później został rozebrany na części do naprawy innych kutrów tego samego typu), a w 2012 roku zabytkowy Dunaj również spisano ze stanu i wystawiono na sprzedaż jako złom.

Kutry artyleryjskie nie tylko patrolowały granicę na Dunaju, ale także systematycznie brały udział we wspólnych ćwiczeniach z serii „Riverine” z Flotyllą Rzeczną Rumunii. W latach 2019–2021 remontom poddano Łubny, Niżyn i Izmaił. Oprócz Dunaju Straż Graniczna posiadała także własne jednostki na Dnieprze – w ramach Dnieprzańskiej Grupy Kutrów Straży Morskiej, stacjonującej w Kijowie. Warto jeszcze wspomnieć, że w czasach radzieckich w Kijowie stacjonował oddział kutrów szkoleniowych Kijowskiej Wyższej Szkoły Politycznej Marynarki Wojennej (małe kutry projektu 1415 oraz inne). Przestał on istnieć po definitywnym rozwiązaniu tej uczelni w 1995 roku.

Próba odtworzenia jednostki rzecznej

W styczniu 2013 roku komponent rzeczny pojawił się ponownie w Marynarce Wojennej Ukrainy – utworzono 24. samodzielny dywizjon kutrów rzecznych. Stacjonował on tymczasowo w Odessie i miał operować na Dunaju oraz limanie Dniepru i Bohu. W skład dywizjonu wchodziły trzy kutry artyleryjskie (choć „artyleryjskie” są tylko nominalnie – uzbrojone zostały wyłącznie w karabiny maszynowe): Skadowsk (P170) projektu 1400M i dwa przebudowane kutry redowe projektu 376U – AK-01 Riwne (P172) i AK-02 (P173). Takie wyposażenie postrzegano jedynie jako rozwiązanie tymczasowe – w bliższej przyszłości 24. dywizjon miał otrzymać dziewięć małych opancerzonych kutrów artyleryjskich projektu 58155 Giurza-M. Kontrakt na ich budowę w stoczni „Kuźnia na Rybalskim” w Kijowie podpisano 25 października 2012 roku (ostatecznie zbudowano osiem takich kutrów). Jednak w 2014 roku 24. dywizjon został rozwiązany, a jej jednostki przekazano do 1. dywizjonu ochrony i wsparcia (od 2018 roku 1. dywizjon okrętów ochrony redy). Nowo zbudowane kutry projektu 58155 sukcesywnie przekazywano do tego oddziału.

Na sześć miesięcy przed rozpoczęciem pełnoskalowej rosyjskiej inwazji ukraińskie siły bezpieczeństwa i obrony znacznie zwiększyły swoją aktywność na Dnieprze. Na początku sierpnia 2021 roku w pobliżu Kijowa odbyły się ćwiczenia z udziałem trzech kutrów artyleryjskich projektu 58155 – Berdiańsk (P175), Nikopol (P176) i Kostopil (P180) – oraz kutra desantowego Swatowe (L434) projektu 1176. Kutry te przybyły z Morza Czarnego. W ćwiczeniach wzięły także udział jednostki rzeczne Państwowej Służby Granicznej Ukrainy, Policji Państwowej i Państwowej Służby ds. Sytuacji Nadzwyczajnych Ukrainy. 24 sierpnia 2021 roku po raz pierwszy od czasu uzyskania niepodległości na Dnieprze odbyła się parada rzecznego składnika sił bezpieczeństwa i obrony Ukrainy. Wzięły w niej udział cztery wyżej wymienione kutry Marynarki Wojennej.

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 8/2024