Specnaz – jednostki specjalnego przeznaczenia na terenie Ukrainy (1950–1991)

Andrij Charuk
Mychajło Słobodianiuk

Jedną z legend Sił Zbrojnych ZSRR były jednostki specjalnego przeznaczenia, znane w skrócie jako Specnaz. Podporządkowane GRU (Głównemu Zarządowi Wywiadu), rozlokowane były na terenie każdego z okręgów wojskowych oraz w grupach wojsk stacjonujących poza granicami ZSRR. Na terenie Ukrainy (ówczesnej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, wchodzącej w skład ZSRR) znajdowały się jednostki specjalnego przeznaczenia w ramach Podkarpackiego, Odeskiego i Kijowskiego Okręgu Wojskowego oraz Floty Czarnomorskiej.

Doświadczenia II wojny światowej wykazały, że wojska specjalnego przeznaczenia stały się istotnym czynnikiem prowadzenia działań bojowych. Operacje formacji specjalnych były koordynowane z planami dowództw armii na poziomie strategicznym i operacyjnym, wywierając znaczący wpływ na wyniki działań ogólnowojskowych, przede wszystkim ofensywnych, poprzez:

• zdobywanie ważnych dla dowództwa informacji wywiadowczych;
• bezpośrednie wspieranie działań ogólnowojskowych, w tym zajmowanie przyczółków oraz szczególnie ważnych obiektów, linii komunikacyjnych itp.;
• destabilizację zaplecza przeciwnika oraz jego struktur dowodzenia;
• niszczenie komunikacji i sieci łączności;
• eliminację kadry dowódczej;
• niszczenie strategicznych zasobów wroga;
• wiązanie znacznych sił przeciwnika, także poprzez wspieranie ruchu oporu na jego tyłach;
• wspieranie strategicznego dezinformowania przeciwnika itp.

Okres powojenny, czas zimnej wojny, stał się złotym okresem dla sił operacji specjalnych.Pojawienie się i gromadzenie przez obu przeciwników (armie NATO i Układu Warszawskiego) broni jądrowej uczyniło prowadzenie regularnych wojen na wzór II wojny światowej praktycznie niemożliwym, ze względu na gwarantowane wzajemne zniszczenie stron. W takich warunkach na pierwszy plan wysunęły się właśniesiły operacji specjalnych, których działania często miały niejasne źródło, co pozwalało łatwo zrzucić odpowiedzialność za nie na innych zaangażowanych w konflikty, np. partyzantów, powstańców, rewolucjonistów, a więc siły wewnętrzne danego państwa.

Pierwsze jednostki

Pojawienie się wojsk specjalnego przeznaczenia na terytorium Ukrainy rozpoczęło się wraz z ich formowaniem w 1950 roku w składzie Sił Zbrojnych ZSRR.Wraz z pojawieniem się w uzbrojeniu państw NATO mobilnych nośników broni jądrowej, radzieckie kierownictwo stanęło przed koniecznością znalezienia sposobu ich zniszczenia, jeszcze przed odpaleniem pocisków rakietowych i ewentualnie artyleryjskich, posiadających głowice jądrowe.

Zgodnie z dyrektywą ministra ds. wojskowychZSRR (ministerstwo o takiej nazwie istniało w latach 1950–1953, od marca tego ostatniego roku funkcjonowało już jako Ministerstwo Obrony ZSRR) marszałka Związku Radzieckiego Aleksandra Wasilewskiego oraz szefa Sztabu Generalnego generała armii Siergieja Sztemienki z 24 października 1950 roku, rozpoczęto tworzenie samodzielnych kompanii specjalnego przeznaczenia przy armiach ogólnowojskowych i zmechanizowanych, w składzie wojsk powietrznodesantowych oraz w okręgach wojskowych, w których nie było związków armijnych. 

Zadaniem tych jednostek było prowadzenie rozpoznania ugrupowań wojsk przeciwnika na głębokim zapleczu, a w razie takiej potrzeby niszczenie taktycznych i operacyjno-taktycznych środków rażenia jądrowego potencjalnego przeciwnika, przeprowadzanie dywersji, organizowanie ruchu partyzanckiego na tyłach wroga, pojmanie osób posiadających ważne informacje oraz przeprowadzanie aktów terrorystycznych w celu eliminacji kadry dowódczej wojsk przeciwnika i przywódców państwowych.

Tworzenie takich jednostek powierzono 5. Zarządowi 2. Głównego Zarządu Wywiadowczego Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR. Główny Zarząd odpowiadał za wywiad (był to słynny GRU – Главноеразведывательноеуправление, ГРУ).Z kolei znajdujący się w jego składzie 5. Zarząd miał za zadanie prowadzenie rozpoznania na szczeblu operacyjnym. Pod nadzorem 2. Głównego Zarządu do 1 maja 1951 roku sformowano łącznie 46 kompanii specjalnego przeznaczenia (pięć szczebla frontowego i 41 armijnych) w przygranicznych okręgach wojskowych, rozmieszczonych na zachodnim kierunku strategicznym, z których każda liczyć miała 120 żołnierzy. W strukturze pojedynczej kompanii znajdowały się dwa plutony rozpoznawcze, pluton łączności radiowej oraz pluton szkolny. Żołnierzeprzygotowywali się do działań w składzie grup rozpoznawczo-dywersyjnych, liczących od 8 do 10 osób, których podstawę stanowiła etatowa drużyna oraz jeden–dwóch radiotelegrafistów z plutonu łączności. Tworzono również pododdziały rozpoznawcze specjalnego przeznaczenia, których podstawę stanowił etatowy pluton oraz dwóch–czterech radiotelegrafistów.

W zasadzie natychmiast po sformowaniu kompanii rozpoczęto prowadzenie szkolenia bojowego, które obejmowało przygotowanie ogniowe, desantowe, inżynieryjne, rozpoznawcze oraz szereg innych wymaganych elementów. Za podstawowy środek rażenia wobec siły żywej i obiektów przeciwnika w kompaniach uważano technikę minowo-wybuchową, co niewątpliwie świadczyło o wykorzystaniu przy tworzeniu kompanii specnazu bogatego doświadczenia bojowego partyzantów z czasów wojny niemiecko-radzieckiej.Faktycznie kompanie specjalnego przeznaczenia można by określać jako „kompaniedesantowych saperów”.

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 9/2025