PT-91 „Twardy”

Jerzy Kajetanowicz

Czołg podstawowy

PT-91 „Twardy”

Opracowanie i wdrożenie do produkcji seryjnej czołgu PT-91 „Twardy” to niewątpliwie największy sukces polskich konstruktorów i inżynierów w okresie powojennym. Była to pierwsza na świecie zaawansowana technologicznie modernizacja czołgu T-72M1, której rezultatem stał się nowy wóz bojowy wprowadzony w 1993 roku na uzbrojenie polskich wojsk pancernych. Powtórzony 10 lat później sukces PT-91 w „kontrakcie malezyjskim” jest potwierdzeniem dużego potencjału polskiego przemysłu zbrojeniowego, którego tradycje sięgają lat trzydziestych XX wieku.

Przeobrażenia społeczno-polityczne w 1989 roku i rozwiązanie Układu Warszawskiego w lipcu 1991 roku doprowadziły do całkowitej zmiany położenia polityczno-militarnego Polski. Wyłączenie z sojuszy wojskowych spowodowało, że nasz kraj musiał sobie zapewnić całkowitą samowystarczalność obronną, opartą na własnym potencjale militarnym. W praktyce musiano utworzyć nowy system bezpieczeństwa państwa, dostosowany do ówczesnej sytuacji polityczno-militarnej w Europie i na świecie.

Przeprowadzana w tym okresie redukcja podstawowego uzbrojenia Wojska Polskiego (w oparciu o postanowienia traktatu CFE-1) i wycofanie sprzętu starszej generacji wyłoniły zarazem potrzebę modernizacji niektórych typów broni znajdującej się na wyposażeniu wojsk lądowych. Wśród nich znalazły się – wprowadzone do uzbrojenia na początku lat osiemdziesiątych – czołgi średnie T-72, których możliwości bojowe znacznie już odbiegały od średnich standardów dla tego typu wozów bojowych. Ponieważ czołgi te były produkowane przez polski przemysł obronny, pojawiła się inicjatywa przeprowadzenia modernizacji w oparciu o programy opracowane przez własne ośrodki naukowo-badawcze. Ośrodki te miały już wieloletnie doświadczenie, sięgające okresu międzywojennego. W latach trzydziestych XX w., na bazie brytyjskiej tankietki Carden-Loyd Mk VI, opracowano w Polsce własne konstrukcje czołgów rozpoznawczych TK-3 i TKS. Z kolei w oparciu o brytyjski czołg Vickers-E powstał u nas jeden z nowocześniejszych czołgów lekkich tamtego okresu – 7TP. Po zakończeniu II wojny światowej podjęto modernizację produkowanych na licencji czołgów T-34/85 do wersji T-34/85M, czołgów T-54 do wersji T-54AD, AM, AM1 i AM2, czołgów T-55 do wersji T-55M, AD, AD1, AD2 i AM „Merida” oraz czołgów T-72M1 do wersji T-72M1D (wersja dowódcza).

Opracowany w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Urządzeń Mechanicznych OBRUM w Gliwicach projekt czołgu T-72 „Wilk”, przemianowany potem na „Hard”, doprowadził do wypracowania w Zakładach Mechanicznych „Bumar-Łabędy" S.A. programu głębokiej modernizacji czołgu T-72M1, którego końcowym rezultatem był czołg podstawowy PT-91 „Twardy”.

1. Historia konstrukcji
Prace konstrukcyjne nad czołgiem T-72 zostały podjęte w ZSRR w 1967 roku w Biurze Konstrukcyjnym Uralskiej Fabryki Wagonów w Niżnym Tagile przez zespół inżynierów pod kierunkiem W. N. Wieniediktowa. Inspiracją do ich rozpoczęcia były problemy związane z eksploatacją techniczną wprowadzonych na uzbrojenie Armii Radzieckiej na początku lat sześćdziesiątych czołgów średnich T-64 – kłopoty w nich sprawiał dwusuwowy silnik 5DTF, pneumatyczne zawieszenie i automat ładowania armaty. Aby maksymalnie skrócić czas niezbędny do przygotowania nowego projektu, wykorzystano szereg rozwiązań zastosowanych we wcześniej opracowanych prototypach czołgów, oznaczonych jako Obiekt 140 i Obiekt 167. Cechą charakterystyczną Obiektu 140, który opracował w 1954 roku zespół pod kierunkiem Ł. N. Karcewa, było zamontowanie odmiennego od dotychczasowych układu bieżnego. Miał on 12 kół nośnych o średnicy mniejszej niż w czołgu T-62, ale większej niż w T-64. Taki sam układ zastosowano też w Obiekcie 167, który powstał w 1961 roku w ramach prac nad modernizacją czołgu T-62. W listopadzie 1969 roku na bazie czołgu T-64A zbudowano prototyp nowego czołgu, oznaczony jako Obiekt 172. Zamontowano w nim nowy silnik wysokoprężny W-46. W 1971 roku zbudowano docelowy prototyp czołgu, nazwany Obiekt 172M, w którym wykorzystano już podwozie z Obiektu 140 i 167. Po przeprowadzeniu badań technicznych i wprowadzeniu niezbędnych zmian i modyfikacji w 1973 roku czołg ten przyjęto na uzbrojenie pod nazwą T-72 „Ural”. Przez kilka lat produkowano go bez wprowadzania jakichkolwiek modyfikacji.

Pojawienie się T-72 spotkało się z ogromnym zainteresowaniem specjalistów państw NATO, jednak jego publiczna prezentacja nastąpiła dopiero w 1977 roku podczas defilady wojskowej w Moskwie z okazji 60 rocznicy Rewolucji Październikowej. Do chwili poznania rzeczywistych danych taktyczno-technicznych przypisywano mu często niewiarygodne możliwości. Dotyczyły one zwłaszcza 125 mm armaty, która miała przebijać pancerz czołowy wszystkich ówczesnych typów czołgów państw NATO (co było zgodne z prawdą), jak również pancerza T-72, który z kolei miał być nieprzebijalny dla pocisków przeciwpancernych przeciwnika. Dopiero przemycenie przez zachodni wywiad instrukcji czołgu zweryfikowało te informacje i skłoniło ZSRR do jego oficjalnej prezentacji.

W 1975 roku rozpoczęto produkcję nowej wersji czołgu ze wzmocnionym opancerzeniem pod oznaczeniem T-72 „Ural-1”. Cztery lata później, w 1979 roku, do produkcji wprowadzono zmodernizowany czołg pod nazwą T-72A, który, w odróżnieniu od wcześniejszych wersji, miał system kierowania ogniem z dalmierzem laserowym i przelicznikiem balistycznym oraz dodatkowo wzmocniony pancerz przedniej części kadłuba i wieży. W oparciu o ten wóz przygotowano wersję eksportową, nazwaną T-72M, której licencję zakupiła Polska. Produkcję seryjną tego czołgu uruchomiono w 1981 roku w Kombinacie Urządzeń Mechanicznych „Bumar-Łabędy” w Gliwicach. Wprowadzone dalsze zmiany w konstrukcji czołgu T-72 spowodowały, że w ramach umowy licencyjnej w 1985 roku przekazano Polsce dokumentację kolejnej zmodyfikowanej wersji pod oznaczeniem T-72M1. Od poprzedniej różniła się ona m.in. zastosowaniem nowego pancerza warstwowego w przedniej części kadłuba i wieży. Model ten zaczęto produkować w Gliwicach w 1986 roku.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych podjęto w Polsce prace projektowe nad modernizacją czołgu T-72. Prace te, prowadzone przez OBRUM w Gliwicach na zlecenie Departamentu Rozwoju i Wdrożeń MON, otrzymały kryptonim „Wilk”. Ich podstawowym założeniem była modernizacja czołgów T-72A, T-72M1 i T-72M1D do wariantu T-72 „Wilk” poprzez zwiększenie ich możliwości bojowych. Planowano zastosowanie: silnika S-12U o zwiększonej mocy, nowego systemu kierowania ogniem „Drawa”, urządzenia diagnostycznego stabilizatora armaty, nowych dziennonocnych przyrządów obserwacyjnych „Liswarta” i „Radomka”, nakładek pancerza reaktywnego, systemu samoosłony „Obra” współpracującego z wyrzutniami granatów dymnych „Erb”, pokładowego systemu sterująco-diagnostycznego oraz nowych środków łączności zewnętrznej (radiostacja R-173) i wewnętrznej (czołgowy telefon wewnętrzny R-174).

Zakończenie w 1989 roku współpracy techniczno-wojskowej w ramach Układu Warszawskiego, czego przejawem była odmowa Polski wobec propozycji przyjęcia z ZSRR dokumentacji licencyjnej na kolejną zmodernizowaną wersję czołgu T-72, spowodowało, że dalsze prace nad ulepszeniem tego czołgu realizowano już własnymi siłami. W oparciu o doświadczenia z realizacji projektu „Wilk” oraz możliwość dostępu do nowoczesnych technologii zachodnich (kamery termowizyjne), na przełomie 1990 i 1991 roku podjęto prace nad szerszą modernizacją czołgu pod marketingowym kryptonimem „Hard” (Twardy). Prace, prowadzone przez OBRUM, Zakłady Mechaniczne „BumarŁabędy” w Gliwicach i Wojskowy Instytut Techniki Pancernej i Samochodowej w Sulejówku, doprowadziły do zbudowania w 1992 roku prototypu zmodernizowanego czołgu, który – ze względu na duży zakres wprowadzonych zmian – nazwano PT-91 „Twardy”. Nowy czołg po raz pierwszy zademonstrowano publicznie we wrześniu 1993 roku na I Międzynarodowym Salonie Przemysłu Obronnego w Kielcach. Wywołał on sensację, będąc obiektem dużego zainteresowania zwiedzających, w tym zwłaszcza zagranicznych specjalistów. Potwierdzeniem tego były liczne publikacje w prasie światowej, w których przedstawiano PT-91 jako wybitne osiągnięcie polskiego przemysłu obronnego.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 3/2013