Pociski manewrujące Ch-101 i Ch-102
Tomasz Kwasek
Pocisk manewrujący Ch-101 jest jednym z najnowszych rosyjskich systemów uzbrojenia o przeznaczeniu strategicznym. Jego zasięg rzędu 2,5 tys. km sprawia, że jest jedną z bardzo nielicznych broni konwencjonalnych w rosyjskim arsenale, którą można razić cele na całym terytorium Ukrainy.
Prace nad kolejną generacją lotniczych pocisków manewrujących dla nowych bombowców strategicznych-nosicieli rakiet, nowego Tu-160 oraz projektowanego B-90, rozpoczęto jeszcze w ZSRR w 1989 roku. Nastąpiło to w ramach ustanowionego decyzją rządową z listopada 1987 roku „Programu R-2000” (Rakieta-2000), dotyczącego rozwoju do 2000 roku nowej generacji lotniczych pocisków rakietowych. Zasadniczymi wymogami stawianymi nowym typom broni tego rodzaju było zwiększenie dokładności trafienia, szczególnie w przypadku zastosowania głowicy konwencjonalnej, a także zmniejszenie skutecznej powierzchni odbicia radiolokacyjnego. W ramach „Programu R-2000” miały powstać pociski samosterujące dalekiego zasięgu Ch-BD (bolszoj dalnosti) o oznaczeniu fabrycznym izdielije 504 oraz średniego zasięgu Ch-SD (sriedniej dalnosti), o oznaczeniu izdielije 715. Opracowaniem obu typów zajęło się Biuro Konstruktorskie Budowy Maszyn (Maszynostroitielnoje Konstruktorskoje Biuro, MKB) „Raduga” w Dubnej, obecnie znajdujące się w składzie państwowej Korporacji „Taktyczne Uzbrojenie Rakietowe” (Korporacija Takticzeskoje Rakietnoje Woorużenije, KTRW). Projekt Ch-BD rozpoczęto w 1991 roku.
Oczekiwania co do zwiększenia precyzji trafienia miały być spełnione poprzez wprowadzenie – poza dokładniejszym systemem bezwładnościowym – optoelektronicznego korelacyjnego systemu porównywania obrazu pod lecącym pociskiem z obrazem celu zapisanym w pamięci oraz zamontowanie odbiornika nawigacji satelitarnej. Aby spełnić wymagania dotyczące minimalizacji skutecznej powierzchni odbicia radiolokacyjnego zastosowano kadłub o spłaszczonym przekroju poprzecznym ze skrzydłami wysuwanymi z dolnej części i skośnym usterzeniem o obrysie trapezowym. Z kolei aby uzyskać wymagany zasięg lotu początkowo planowano umieścić w tylnej części silnik turbośmigłowy z dwoma przeciwbieżnymi śmigłami pchającymi. Z uwagi na zarzucenie prac nad silnikiem tego typu w 1995 roku zrewidowano projekt i zastosowano klasyczny silnik turboodrzutowy bazujący na modelu TRDD-50 (izdielije 36) opracowanym przez Rybińskie Biuro Konstruktorskie Budowy Silników (Rybinskoje Konstruktorskoje Biuro Motorostrojenija, RKBM) w Rybińsku i stosowanym w morskich pociskach manewrujących systemu rakietowego 3R14 Kalibr. W drugiej kolejności konstruktorzy „Radugi” mieli opracować pocisk Ch-SD, czyli Ch-50, dla bombowców Tu-22M3 i ich następców, który miał być pomniejszoną wersją pocisku dalekiego zasięgu.
Jako pierwszą opracowano koncepcję pocisku Ch-BD z głowicą termojądrową, który miał być następcą Ch-55/RKW-500 (izdielije 120) przenoszonego przez bombowce strategiczne Tu-95 i Tu-160. Projekt nowego pocisku, w tej wersji oznaczonego jako Ch-102 (izdielije 504B), powstał w połowie lat 90., a przygotowania do produkcji rozpoczęto oficjalnie już w 1998 roku. Pierwsze testowe odpalenie pocisku z samolotu Tu-95MS nastąpiło w następnym roku. Z uwagi na brak finansowania budowę docelowych prototypów i badania kwalifikacyjne przeprowadzono jednak dopiero w latach 2006–2008. Po ich zakończeniu pocisk skierowano do ograniczonej produkcji seryjnej i w 2009 roku wydano decyzję o przyjęciu Ch-102 do uzbrojenia. Wariant z głowicą konwencjonalną Ch-101 (izdielije 504A) wprowadzono do eksploatacji najprawdopodobniej w 2012 roku. Według oficjalnych rosyjskich opracowań tę wersję przyjęto do uzbrojenia w następnym roku.
Konstrukcja pocisku i warianty
Pociski Ch-101 (9A-2648) i Ch-102 (9A-4672) są zbudowane w konfiguracji aerodynamicznej ze skrzydłami i spłaszczonym w przekroju poprzecznym kadłubem, o płaskich i nachylonych do wewnątrz powierzchniach bocznych oraz obłym obrysie dolnej części. Takie kształty mają na celu zmniejszenie skutecznej powierzchni odbicia radiolokacyjnego. Kadłub składa się z trzech części: nosowej z systemem naprowadzania, centralnej z paliwem i głowicą bojową oraz ogonowej z silnikiem i układem sterowania. Napęd stanowi silnik turboodrzutowy izdielije 84 o ciągu 4,4–4,9 kN, stanowiący odmianę TRDD-50. W położeniu transportowym silnik umieszczony jest we wnętrzu tylnej części kadłuba i wysuwany w dół po zrzucie z nosiciela. Skrzydła o dodatnim skosie i obrysie romboidalnym są zamocowane do węzła pod kadłubem i w położeniu wewnątrz nosiciela złożone wzdłuż kadłuba, a po zrzucie rozkładają się w kierunku lotu. Usterzenie o obrysie trapezowym tworzy statecznik pionowy i płytowe stery wysokości, rozkładane po zrzucie z nosiciela. Według rosyjskich źródeł skuteczna powierzchnia odbicia radiolokacyjnego wynosi 0,01 m2.
Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 2/2024