Od demokratycznej Armii Obrony Narodowej (Honvédség) do Węgierskiej Armii Ludowej (Néphadsereg). Przemiany organizacyjne węgierskich sił zbrojnych w latach 1945-1956. Część 1

Grzegorz Hryciuk

W obliczu zarysowującej się klęski wojennej Rzeszy Niemieckiej oraz jej sojuszników, nieuchronnego zbliżania się Armii Czerwonej ku granicom Węgier i porażek w walkach obronnych w Siedmiogrodzie we wrześniu 1944 regent Królestwa Węgier wiceadmirał Miklós Horthy podjął próbę zerwania z Niemcami i przejścia na stronę koalicji antyhitlerowskiej. Jednak tuż po podpisaniu przez jego wysłannika w Moskwie zawieszenia broni, na niezwykle twardych warunkach zakładających nie tylko rezygnację Węgier ze wszystkich zdobyczy terytorialnych z lat 1938-1941, ale także rozpoczęcie wojny z dotychczasowym sojusznikiem, na Węgrzech doszło do wspartego przez oddziały niemieckie przewrotu dokonanego przez przywódcę węgierskich faszystów (Partii Strzałokrzyżowców) Ferenca Szálasiego. Sam regent został internowany, jego syn – pełniący funkcję zakładnika – znalazł się w niewoli niemieckiej, a Szálasi, który przybrał tytuł wodza narodu, ogłosił 10 grudnia 1944 roku powszechną mobilizację obejmującą mężczyzn w wieku od 14 do 70 lat! Część z nich została skierowana do jednostek pracy, część tworzyć miała nowe, wyszkolone i uzbrojone w niemieckie typy uzbrojenia nowe dywizje armii węgierskiej. Kontynuowano także formowanie czterech węgierskich dywizji Waffen-SS, które miały zostać użyte wyłącznie na obszarze Węgier.

Demokratyczna opozycja węgierska wraz z komunistami zadecydowała o stworzeniu konkurencyjnego ośrodka władzy. W jednym z pierwszych większych miast Węgier (w przedwojennych granicach) w Debreczynie 22 grudnia 1944 roku proklamowano powstanie Tymczasowego Węgierskiego Rządu Narodowego pod kierownictwem generała Béli Miklósa von Dálnoki. W jego skład obok przedstawicieli kilku partii węgierskich weszli również komuniści. Objęli oni trzy, nie nazbyt ważne teki, ale w istocie – ze względu na poparcie Moskwy, decydującej w znacznej mierze o losach Węgier - ich wpływy były nieproporcjonalnie większe. Już w przemówieniu z 21 grudnia 1944 roku gen. Miklós zapowiedział stworzenie nowej armii węgierskiej. Zapowiedział to również w swojej oficjalnej proklamacji Rząd Tymczasowy. Na czele Ministerstwa Obrony stanął generał János Vörös, szefem Sztabu Generalnego został pułkownik Kálmán Kéri. Nowym władzom zależało na szybkim formowaniu jednostek wojskowych, upatrując w ich udziale w walkach szansę na nieco łagodniejsze warunki pokojowe, a zwłaszcza na zachowanie części nabytków terytorialnych z okresu wojennego. Istotnym powodem była także chęć ulżenia doli jeńcom węgierskim w niewoli radzieckiej, z których składać się miały w znacznej mierze jednostki demokratycznej armii. Według danych radzieckich na 20 grudnia 1944 roku w obozach jenieckich znajdowało się 60 998 oficerów i żołnierzy węgierskich. Pierwsze kroki przy organizacji armii rozpoczęły się w grudniu 1944 roku.  Uważano, że węgierscy żołnierze walczący po stronie niemieckiej przejdą na drugą stronę, gdy tylko dowiedzą się, że mogą zostać członkami nowej armii węgierskiej zamiast jeńcami wojennymi. Wydawało się w grudniu 1944 i styczniu 1945 roku, że plany te mają wszelkie szanse powodzenia. Według danych radzieckich władz obozowych z grudnia 1944 roku na około 61 tysięcy jeńców 30% wyraziło chęć służby w dywizji węgierskiej. Miała ona być – zgodnie z dyrektywą Szefa Sztabu Armii Czerwonej gen. Andrieja Antonowa z 28 grudnia 1944 roku - organizowana w Debreczynie i skierować do niej zamierzano 75% jeńców z obozów znajdujących się w strefie przyfrontowej (w których przetrzymywano około 23 tys. jeńców) i 25% jeńców z obozów rozmieszczonych w głębi Związku Radzieckiego. Ostateczne uwolniono i przekazano na potrzeby nowej armii węgierskiej 21 765 żołnierzy. W ten sposób – już w innych okolicznościach – zrealizowano pomysł wysunięty jeszcze 27 lutego 1944 roku w piśmie do Mołotowa przez Mátyása Rákosiego, przywódcę komunistów węgierskich, proponującego utworzenie – na wzór Komitetu „Wolne Niemcy” - „wojskowej organizacji” spośród jeńców węgierskich oraz sformowanie dywizji.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 4/2025