Obszary, bazy i flotylle w strukturach MW PRL

Robert Rochowicz

Miały różne nazwy, ale podobne miejsce w strukturze morskiego rodzaju sił zbrojnych i zadania do realizacji. W tytule uszeregowano je chronologicznie, a zmiany w ich organizacji nie były przypadkowe i zależały od stopnia „zapatrzenia” na radziecki model struktury sił morskich na poszczególnych teatrach działań. Dopiero po czasie okazało się, że sformowane w połowie lat 60. XX w. dwie flotylle obrony wybrzeża na dłużej pozostały w strukturach naszej floty. Historia jednej z nich trwa do dziś, a niedawno uroczyście obchodzono 60-lecie jej istnienia.

Chociaż początkowo utworzony formalnie 7 lipca 1945 r. w ramach sił zbrojnych na Wschodzie morski rodzaj sił zbrojnych nie był formacją zbyt liczną, to od początku jego istnienia próbowano zorganizować go w ten sposób aby swoimi jednostkami mógł objąć kontrolą całe nasze wybrzeże, które – mocą decyzji Wielkiej Trójki podjętej na konferencji w Poczdamie (sierpień 1945 r.) – rozciągało się od Świnoujścia na zachodzie po Mierzeję Wiślaną na wschodzie. I o ile pierwsze propozycje struktur organizacyjnych zostały napisane przez oficerów radzieckich, skierowanych do służby w Dowództwie Marynarki Wojennej (DMW), o tyle w dalszej perspektywie decyzje kierunkowe co do struktury i zadań przygotowano w Naczelnym Dowództwie WP (NDWP) w Warszawie. Były one rozwijane (już w istniejących w strukturach pokojowych) w Ministerstwie Obrony Narodowej (MON) i Sztabie Generalnym WP (SGWP).

Koncepcje
generała Mossora

Wspomniane pierwsze propozycje struktur organizacyjnych jednostek wchodzących w skład tworzonej od podstaw marynarki wojennej były gotowe w DMW w październiku 1945 r. Flotą dowodził wtedy oficer radziecki – kontradm. Mikołaj Abramow. Całość sił miała być zgrupowana w dwóch bazach morskich: w Gdyni i w Świnoujściu. Zakładano, że będą to związki taktyczne o wysokim poziomie autonomiczności. Ich dowódcy mieli otrzymać docelowo do dyspozycji odpowiednie siły okrętowe, artylerii nadbrzeżnej, lotnictwa morskiego, a także własny system obserwacji wybrzeża. Dowództwa baz miały również odpowiadać za obronę wyznaczonego pasa wybrzeża. Rozgraniczenie obu stref przypadało na rejon między Dąbkami a Mielnem i wynikało z przydziału do poszczególnych baz terenowych posterunków obserwacyjnych.

Plan, choć przygotowany dość szybko, zakładał znaczną rozbudowę wszystkich sił mających wchodzić w skład obu baz. W opisie planu w podpunkcie „organizacja dowodzenia” zapisano, co następuje: Główna Wojenna Baza Gdynia nie posiada Dowódcy Wojennej Bazy, natomiast wszystko to, co powinno byłoby mu podlegać, jest bezpośrednio podporządkowane Dowódcy Marynarki Wojennej. Powyższe w obecnych warunkach podyktowane jest uproszczeniem organizacji przez niestwarzanie dodatkowego szczebla dowodzenia w Gdyni, gdzie znajduje się Dowódca Marynarki Wojennej.

Świnoujście natomiast posiada Dowódcę Wojennej Bazy. W związku z powyższym w Głównej Wojennej Bazie Gdynia podporządkowane bezpośrednio Dowódcy Marynarki Wojennej są następujące bojowe zespoły Floty i obrony wybrzeża:

1./ Grupa Lekkich Sił w składzie krążownika (1) i dyonu kontrtorpedowców (5).

2./ Dyon okrętów podwodnych w składzie: grupa podwodnych stawiaczy min (3) i grupa podwodnych okrętów torpedowych (3)

3./ Dyon trawlerów (5)

4./ Dyon ścigaczy (8)

5./ Dowódcy ochrony red w Gdańsku i Postomino

Uwaga: Dyony trawlerów i ścigaczy oraz dowódcy ochrony red w Gdańsku i Postomino podlegają Dowódcy Marynarki Wojennej przez Dowódcę ochrony rejonów morskich Gdynia.

6./ Grupa kutrów torpedowych (4)

7./ Okręt szkolny SPMW
ORP „Iskra”

8./ Transportowiec wojenny
ORP „Wilja”

9./ Dyon Artylerii Nadbrzeżnej
(3 baterie)

Dowódcy Wojennej Bazy Świnoujście podlegają bezpośrednio następujące zespoły bojowe floty i obrony wybrzeża:

1./ Dyon korwet (3)

2./ Dyon traulerów (4)

3./ Dyon ścigaczy (4)

4./ Dowódcy ochrony red w Szczecinie i Kołobrzegu.

5./ Dyon Artylerii Nadbrzeżnej
(3 baterie).

Uwaga: dyony traulerów i ścigaczy oraz dowódcy ochrony red w Gdańsku i Postomino oraz w Szczecinie i Kołobrzegu podlegają Dowódcy Wojennej Bazy Świnoujście przez Dowódcę Ochrony Rejonów Morskich Świnoujście.

Kontradmirał Abramow zdał obowiązki dowódcy MW 15 grudnia 1945 r., a jego plan rozbudowy, oparty na niemożliwych do zrealizowania założeniach, szybko stał się dokumentem nieaktualnym. Pełniącym obowiązki dowódcy MW mianowano kontradm. Adama Mohuczego. W jego otoczeniu szybko przygotowano kolejny plan rozbudowy morskiego rodzaju sił zbrojnych, ale zawarte w nim propozycje znacznej rozbudowy floty były całkowicie odmienne od tego, co planowano w NDWP (MON) i SGWP. W Warszawie na MW patrzono bowiem jako na element całości Wojska Polskiego, do tego z przypisanymi konkretnymi zadaniami wynikającymi z planów obrony kraju i oczywiście skorelowanego z możliwościami finansowymi państwa.

Należy wyjaśnić, że do końca lat 40. XX w. koncepcje obrony Polski w nowych realiach politycznych, z granicą zachodnią opartą na Odrze i Nysie i z szerokim dostępem do morza, były generalnie wytworem samodzielnych rozważań oficerów polskich z przedwojennym wykształceniem i doświadczeniem. Założenia opierano na wskazaniu Niemiec jako państwa, które w przyszłości może próbować zaatakować nasz kraj. Wybór był w zasadzie jedynym możliwym. Związek Radziecki traktowano jako państwo sojusznicze, podobne relacje zamierzano zbudować z Czechosłowacją, co miało zabezpieczyć nasze południowe granice od ryzyka konfliktu zbrojnego. Niemcy, wówczas podzielone na cztery strefy okupacyjne, wskazywano jako zagrożenie, albowiem nawet siły tworzone pod auspicjami władz radzieckich początkowo nie chciały jednoznacznie uznać nowej linii rozgraniczenia naszych krajów. Dlatego też zakładano obronę zachodniej granicy, wybrzeże zaś miało pełnić funkcję osłony północnego skrzydła ewentualnego frontu. Takie sformułowania znalazły się w wytycznych dla rozwoju MW do 1949 r., tj. w dokumencie z 21 lipca 1946 r., podpisanym przez naczelnego dowódcę WP marsz. Michała Rolę-Żymierskiego. Wytyczne te oparto na propozycjach przedstawionych 26 kwietnia tegoż roku przez zastępcę szefa SGWP gen. bryg. Stefana Mossora, który w tym okresie wyrósł na jednego z najważniejszych polskich wojskowych sztabowców, starających się rozwijać oryginalną narodową strategię obronną państwa. Dla floty plan przewidywał zadania wykonywane wspólnie z radziecką Flotą Bałtycką i nie zakładał konieczności wyposażania jej w większe jednostki nawodne, a jedynie lekkie siły uderzeniowe i okręty podwodne. Dostęp do wybrzeża miał być chroniony na cztery zasadnicze sposoby. Oprócz sił nawodnych w obronie miały uczestniczyć wydzielone siły lotnicze oraz zmotoryzowana grupa manewrowa w sile maksymalnie ekwiwalentu dwóch dywizji ogólnowojskowych. Stałym elementem obrony zamierzano z kolei uczynić wchodzące w skład MW cztery obszary nadmorskie z dowództwami i portami w Gdyni, Ustce, Kołobrzegu i Świnoujściu.

Wychodząc naprzeciw tym wytycznym, nowy skład DMW ze wspomnianym już kontradm. A. Mohuczym na czele już 1 sierpnia 1946 r. wysłał gotowy krótkoterminowy plan rozbudowy MW do końca 1948 r. Zakładano w nim co prawda powiększenie floty, ale tylko o okręty ciągle jeszcze pozostające w Wielkiej Brytanii, natomiast w zasadzie cały wysiłek miał być skupiony na tworzeniu zrębów lądowej obrony wybrzeża. Planowano powołać do życia cztery dowództwa odcinków odpowiedzialności za odcinki wybrzeża: Postomiński Obszar Nadmorski (od nazwy miasta, które dopiero w 1947 r. zmieniło nazwę na Ustka, w skrócie docelowo UON), Kołobrzeski ON (KON), Szczeciński ON (SON) i Gdyński Obszar Nadmorski (GON). Ten ostatni, tworzony wokół głównej bazy floty, czyli portów w Gdyni i docelowo także w Helu, miał być najbardziej rozbudowany. Oprócz pododdziałów występujących także w pozostałych trzech obszarach – takich jak kompania łączności, kompania wartownicza, odcinek obserwacji z punktami terenowymi oraz baterii artylerii nadbrzeżnej – miały mu podlegać służby i składy, batalion samochodowy, zalążek przyszłego helskiego rejonu umocnionego oraz pułk piechoty morskiej. Batalion piechoty morskiej przewidywano utworzyć również w SON.

Obszary nadmorskie

Co ciekawe, realizacja planów rozbudowy ośrodków obrony wybrzeża wyprzedziła koncepcję gen. Mossora, wytyczne NDWP i plan rozbudowy kontradm. A. Mohuczego. Z datą 22 marca 1946 r. został wydany rozkaz NDWP nr 050/Org., w którym znalazł się zapis o rozpoczęciu formowania dowództwa Zachodniego Obszaru Nadmorskiego z siedzibą w Świnoujściu, podległego mu kapitanatu portu wraz z kwatermistrzostwem oraz samodzielnej kompanii wartowniczej. Pięć dni później odpowiedni rozkaz tajny nr 10 w tej sprawie wydał dowódca MW. Dowództwo obszaru otrzymało etat 35/37 o stanie 97 wojskowych i 13 pracowników kontraktowych, Kapitanat Portu Wojennego – etat 35/39 o stanie 71 wojskowych i 7 kontraktowych, Kwatermistrzostwo KPW – etat 35/38 o stanie 67 wojskowych i 43 kontraktowych, wreszcie Samodzielna Kompania Wartownicza MW – etat 35/40 ze stanem 150 wojskowych.

Pierwsi marynarze z przydziałem służby w Świnoujściu pojawili się wraz z dywizjonem traulerów, który na przełomie marca i kwietnia 1946 r. zacumował w tym porcie z okazji pierwszej rocznicy przyłączenia Ziem Odzyskanych do Macierzy. Stanowili oni trzon pododdziałów obszaru, który rozkazem tajnym dowódcy MW nr 14 z 20 kwietnia zmienił nazwę na Szczeciński Obszar Nadmorski. Jego rozwój, przynajmniej na papierze, w kolejnych miesiącach postępował.

Pełna wersja artykułu w magazynie MSiO 7-8/2025