M42 Duster
Ryszard T. Kominek
Amerykańskie 40 mm samobieżne
działo przeciwlotnicze M42 Duster
22 października 1953 roku US Army oficjalnie przyjęła na uzbrojenie samobieżne działo przeciwlotnicze M42. W związku z panującą w drugiej połowie lat 50. modą na „rakietyzację” pola walki i nadaniem priorytetu rakietowym zestawom przeciwlotniczym jego produkcję wstrzymano w grudniu 1959 roku, do tego czasu wykonując jednak aż 3 700 pojazdów. M42 mógł już wówczas uchodzić za broń przestarzałą, koncepcyjnie wywodzącą się jeszcze z II wojny światowej. Jednak przyszło mu jeszcze wziąć udział w kilku konfliktach zbrojnych, w tym wojnie w Wietnamie.
Pojawienie się na początku XX wieku maszyny cięższej od powietrza, zdolnej do projekcji siły w trzecim wymiarze, wymusiło powstanie nowych środków obrony przed tymi zagrożeniami. Wprawdzie od wielu lat stosowano balony obserwacyjne, a później sterowce, a do ich niszczenia używano doraźnie dostosowanej artylerii, jednak z czasem samoloty stawały się coraz szybsze i latały wyżej, co wymuszało opracowywanie specjalistycznych środków obrony przeciwlotniczej. Dodatkowy element doszedł pod koniec lat 30. XX wieku, kiedy to nastąpił szybki rozwój mechanizacji ówczesnych armii i zastosowania taktyki manewrowej, co determinowało potrzebę skonstruowania sprzętu plot zdolnego nadążyć za czołgami i transporterami opancerzonymi. W początkowym okresie artylerię plot montowano na ciężarówkach, jednak miały one wiele wad związanych z ograniczeniami zastosowanego podwozia. Pojazdy takie odznaczały się m. in. mniejszą mobilnością w terenie niż pojazdy gąsienicowe, miały też odkryty przedział bojowy. W czasie II wojny światowej zaczęto szerzej stosować – w roli platform przeciwlotniczych – podwozia czołgów (pierwsze prototypy takich pojazdów pojawiły się już pod koniec lat 20., ale pozostały na etapie prototypów), co okazało się optymalnym rozwiązaniem ze względów taktycznych – choć niekoniecznie ekonomicznych. Większość liczących się armii opracowała pojazdy tej klasy. Pod tym względem przodował Wehrmacht, który wprowadził do służby wiele tzw. Flakpanzer; także siły zbrojne USA nie przeoczyły nowych trendów i już w 1944 roku wprowadziły do uzbrojenia samobieżne działo plot M19 Gun Motor Carriage, skonstruowane na podwoziu czołgu lekkiego M24 Chaffee. Podwozie wydłużono i przekonstruowano, przedział napędowy przeniesiono z tyłu do przodu wozu, za stanowisko kierowcy. Przedział bojowy z odkrytą wieżą umiejscowiono z tyłu pojazdu. Wóz ten był uzbrojony w podwójnie sprzężone działa 40 mm i miał zastąpić używane do tej pory zestawy plot M16, uzbrojone w poczwórnie sprzężone wkm-y 12,7 mm, bazujące na podwoziu kołowogąsienicowego transportera M2 Half Track. Same działa Boforsa były doskonale znane amerykańskim wojskowym i wysoko cenione, zarówno jako uzbrojenie wojsk lądowych (w jednolufowej wersji holowanej), jak i okrętowe. Pierwsze działa M19 dotarły na front dopiero w kwietniu 1945 roku i nie zdążyły sprawdzić się w boju.
Rozwój konstrukcji
Doświadczenia pierwszych miesięcy Wojny w Korei wykazały wiele niedostatków podwozia czołgu M24 i wozów specjalistycznych wykorzystujących to podwozie, w tym GMC M19. W związku z tym postanowiono używać jako bazy dla wszelkich dział samobieżnych i innych pojazdów specjalistycznych podwozia nowszego czołgu – M41 Walker Bulldog. M41 to czołg lekki o masie 23,5 tony, uzbrojony w działo 76 mm, którego produkcję rozpoczęto w 1951 roku. Poza samobieżnym działem przeciwlotniczym na bazie M41 opracowano jeszcze kilka prototypów wozów specjalistycznych, transporterów i dział samobieżnych, z czego do produkcji seryjnej skierowano haubicę M52 105 mm i M44 155 mm. Prace nad nowym samobieżnym działem przeciwlotniczym rozpoczęto w listopadzie 1950 roku, kiedy to armia zatwierdziła prototyp oznaczony T141. 30 sierpnia 1951 roku oficjalnie zatwierdzono finansowanie prac badawczych, rozwojowych i testy trzech prototypów:
- T141, czyli „klasyczne” działo przeciwlotnicze z celownikami optycznymi;
- T141E1, czyli działo naprowadzane na cel z pomocą wozu „radarowego”;
- T53, czyli wóz „radarowy” przeznaczony do naprowadzania dział T141.
Proces „konstruowania” nowego działa plot był prosty: na nowym podwoziu zamontowano wieżę z uzbrojeniem, stosowaną w starszym M19. Decydenci US Army uznali bowiem parametry dział 40 mm za wystarczające i nie przewidywali zmiany uzbrojenia. W celu umieszczenia wieży na nowym nośniku konieczne okazało się powiększenie średnicy pierścienia wiodącego w kadłubie do rozmiaru zgodnego ze stosowanym w wieży M19. W stosunku do M19 zmianie uległa lokalizacja przedziału bojowego z wieżą, która w M42 była montowana centralnie, a przedział silnikowy znajdował się z tyłu wozu. Zastosowano nowsze wersje układu kierowania ogniem i celownika refleksyjnego. Większy nośnik pozwolił na zamontowanie wokół wieży większej liczby zasobników na amunicję, przez co znacznie zwiększono ilość przewożonych nabojów – z 352 do 480 sztuk. Początkowo preferowano zastosowanie radarowego systemu kierowania ogniem, a prototyp T141 traktowano jako rozwiązanie rezerwowe z racji ewidentnie mniejszych możliwości poszukiwania i śledzenia celów, szczególnie w trudnych warunkach atmosferycznych.
Jednak na ówczesnym poziomie zaawansowania technologii skonstruowanie niewielkiego i odpornego na wstrząsy radiolokatora okazało się bardzo skomplikowane i drogie, a zastosowany nośnik był zbyt mały, aby pomieścić wymaganą aparaturę. Ostatecznie czynnik ekonomiczny zdecydował o rezygnacji z opcji radiolokacyjnej i pozostaniu przy celownikach optycznych. 9 maja 1952 roku zawieszono w związku z tym prace nad T141E1 i wozem naprowadzania T53. Dzięki zastosowaniu produkowanego seryjnie nośnika, armat i większości komponentów wieży produkcja seryjna M42 rozpoczęła się relatywnie szybko. Już na początku 1952 roku w zakładach Cleveland Tank Plant, będących częścią Cadillac Motor Car Division, a należących do koncernu GMC, rozpoczęto ich produkcję na podstawie rządowego kontraktu DA-2O-089-ORD-2931. Eskalacja wojny w Korei dała pretekst do zintensyfikowania produkcji zbrojeniowej, w związku z czym produkcję M42 powierzono dodatkowo firmie ACF Industries Inc, Berwick, Pensylvania, na podstawie kontraktu DA-36-034-ORD-91. Pierwszy wóz wyprodukowany przez firmę Cadillac odebrano w sierpniu 1952 roku, natomiast pierwszy wyprodukowany przez firmę ACF – w kwietniu 1952 roku. W grudniu 1953 roku zakończono produkcję w zakładach ACF, co wynikało z zawieszenia walk w Korei. W 1952 roku powrócono do koncepcji radarowego naprowadzania na cel i w ramach programu Light Antiaircraft Development Program rozpoczęto badania nad zmodyfikowanym M42, wyposażonym jednak tylko w dalmierz radarowy. W trakcie testów pierwszych wozów pojawiły się problemy eksploatacyjne z pancerzem bocznym wieży o grubości 1/2” (12,7 mm). W związku z tym w kwietniu 1953 roku zalecono produkcję wież z pancerzem o grubości 3” (19,05 mm).
Ostatecznie jednak zastosowano pancerz półcalowy, wytwarzany z zastosowaniem dopracowanej technologii, który zatwierdzono 6 maja 1954 roku. Intensywne testy pierwszej serii T141 doprowadziły 9 września 1953 roku do nakazania zakładom z Cleveland zastosowania 37 modyfikacji. Poprawki te wprowadzono również na wcześniej wyprodukowanych pojazdach. 22 października 1953 roku oficjalnie przyjęto na uzbrojenie samobieżne działo przeciwlotnicze M42. Starsze M19A1 określono jako typ tymczasowy, dopuszczony do użycia do czasu osiągnięcia przez nowy wóz pełnej gotowości bojowej i odpowiedniego nasycenia jednostek nowym sprzętem.
Uzbrojenie główne M42 stanowiło podwójne automatyczne działo 40 mm L/60 M2A1, budowane w USA na licencji szwedzkiej firmy Bofors. Działo to, skonstruowane przez szwedzkich inżynierów w latach 1928-33, było najpopularniejszym działem przeciwlotniczym średniego kalibru w okresie II wojny światowej, produkowanym w dziesiątkach tysięcy sztuk w kilku krajach, w tym od 1935 roku w Polsce. Amerykanie rozpoczęli jego licencyjną produkcję w 1941 roku; do końca wojny w zakładach należących do koncernu Chrysler zbudowano około 60 tysięcy dział i 120 tysięcy luf. Skalę produkcji obrazuje fakt montowania tych dział w 12 zakładach, z elementów dostarczonych przez około 2 tysiące podwykonawców z 330 miast USA. Na uzbrojeniu wielu państw pozostaje ono po dzień dzisiejszy, mimo że w tym roku mija 80 lat od jego powstania; jest również w siłach zbrojnych USA, gdzie pozostaje do dziś – i to nie rdzewiejąc w magazynach mobilizacyjnych, tylko działając na pierwszej linii frontu Wojny z Terroryzmem, przemieszczając się na pokładach latających Gun Shipów AC-130 wszelkich wersji. W US Army stosowano je w wersji holowanej, natomiast US Navy masowo używała na pokładach swych okrętów wersji pojedynczych, podwójnie i poczwórnie sprzężonych. Szybkostrzelność teoretyczna wynosiła 2 x 120 pocisków na minutę; w praktyce była ograniczona szybkością wymiany dwóch czteronabojowych ładowników. Dodatkowe uzbrojenie składało się początkowo z karabinu maszynowego kalibru 7,62 mm Browning M1919A3 lub A4. Później, zwłaszcza w czasie Wojny Wietnamskiej, stosowano km M60 tego samego kalibru. W roku 1956 wóz M42 otrzymał nowy silnik i kilka innych drobnych modernizacji, które w tym czasie wprowadzano w bazowym czołgu M41A1. Nową wersję Dustera oznaczono M42A1 i przyjęto na uzbrojenie 2 lutego 1956 roku. W związku z panującą w drugiej połowie lat 50-tych modą na „rakietyzację” pola walki i nadaniem priorytetu rakietowym zestawom przeciwlotniczym, wstrzymano produkcję w grudniu 1959 roku, po wyprodukowaniu 3 700 pojazdów. Pod koniec lat 50-tych decydenci uznali, że lufowa artyleria przeciwlotnicza w dobie szybkich samolotów odrzutowych nie jest skuteczna i postawili się skupić na opracowaniu i wdrożeniu do służby rakietowych zestawów przeciwlotniczych. Kolejnym powodem utraty zainteresowania M42 była odkryta wieża, nie zapewniająca ochrony załogi przed bronią masowego rażenia i w związku z tym nie przystająca do realiów potencjalnego, atomowego pola walki. Jej zastosowanie miało jednak wiele zalet: ułatwiało wzrokowe poszukiwanie celów, eliminowało problem zanieczyszczenia przedziału bojowego gazami prochowymi itd.
Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 1/2014