Lotnictwo wojskowe małych krajów bałtyckich

Leszek A. Wieliczko

Trzy kraje bałtyckie – Litwa, Łotwa i Estonia – pod pewnymi względami mają bardzo podobną historię. Wszystkie zostały anektowane przez Związek Radziecki w 1940 roku, odzyskały niepodległość na początku lat 90., przyjęły prozachodnią politykę i razem, 29 marca 2004 roku, przystąpiły do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Swoją politykę w zakresie bezpieczeństwa i obrony opierają na członkostwie w NATO i współpracy wojskowej ze Stanami Zjednoczonymi. Ich siły zbrojne, w tym powietrzne, są nieliczne i skromnie wyposażone, ale systematycznie i w miarę możliwości zwiększają swoje zdolności operacyjne.

Ponieważ żaden z krajów bałtyckich nie posiada samolotów myśliwskich, więc od chwili przystąpienia do NATO za ochronę i obronę ich przestrzeni powietrznej odpowiada Sojusznicze Dowództwo Lotnictwa (Allied Air Command, AIRCOM) w bazie Ramstein w Niemczech. Misje Baltic Air Policing (BAP) są prowadzone przez kraje członkowskie Sojuszu (w tym Polskę), które rotacyjnie wysyłają na Litwę lub do Estonii swoje kontyngenty lotnicze. Zadaniem państw-gospodarzy jest stworzenie i utrzymanie w bazach lotniczych Zokniai/Szawle na Litwie i Ämari w Estonii odpowiednich warunków organizacyjnych, technicznych, logistycznych i socjalnych do przyjęcia i obsługi sojuszniczych samolotów i personelu. Wkładem Łotwy w misje BAP jest natomiast zapewnianie całodobowych dyżurów śmigłowców poszukiwawczo-ratowniczych w przestrzeni powietrznej kraju i nad Zatoką Ryską. W tym roku doszło wszakże do wyjątkowej sytuacji – od 1 marca do końca listopada, na czas remontu bazy Ämari, sojusznicze samoloty stacjonują w bazie Lielvārde na Łotwie.

Rządy Litwy, Łotwy i Estonii zawarły 16 kwietnia 1998 roku porozumienie w sprawie utworzenia wspólnej Bałtyckiej Sieci Dozoru Przestrzeni Powietrznej (Baltic Air Surveillance Network, BALTNET). Kilka dni po przystąpieniu do NATO, 7 kwietnia 2004 roku, została ona za pośrednictwem Polski połączona z Natowskim Zintegrowanym Systemem Obrony Powietrznej i Przeciwrakietowej (NATO Integrated Air and Missile Defence System, NATINAMDS). Następnym krokiem było podpisanie 12 października 2006 roku przez dowódców sił zbrojnych Litwy, Łotwy i Estonii porozumienia w sprawie utworzenia w litewskim Kormiałowie (Karmėlava) Wspólnego Centrum Kierowania i Powiadamiania (Joint Control and Reporting Centre, JCRC). Centrum rozpoczęło działalność 10 stycznia 2007 roku i podlegało sojuszniczemu Centrum Połączonych Operacji Lotniczych (Combined Air Operations Centre, CAOC) w Uedem w Niemczech. Od 1 stycznia 2020 roku jego zadania przejęły trzy narodowe Centra Kierowania i Powiadamiania, które także podlegają CAOC Uedem.

Litwa, Łotwa i Estonia są uczestnikami dwóch międzynarodowych porozumień i programów wojskowych, których celem jest współdzielenie własnych i korzystanie ze wspólnych zasobów lotniczych – Alliance Ground Surveillance (AGS) i Movement Coordination Centre Europe (MCCE). AGS to natowski program rozpoznania elektronicznego i obrazowego ziemi, wykorzystujący bezzałogowe statki powietrzne Northrop Grumman RQ-4D Global Hawk stacjonujące w bazie Sigonella na Sycylii. W ramach MCCE kraje członkowskie udostępniają swoje środki transportowe, w tym samoloty. Estonia i Łotwa przystąpiły do tej inicjatywy jesienią 2007 roku, a Litwa w 2015. Ponadto Estonia i Litwa uczestniczą w Strategic Airlift Capability (SAC), dzięki czemu mogą korzystać ze stacjonujących w bazie Pápa na Węgrzech trzech ciężkich samolotów transportowych Boeing C-17A Globemaster III z Heavy Airlift Wing (HAW). Oba kraje wykupują po 45 godzin lotu rocznie (1,4%).

Litwa

Litwa ogłosiła przywrócenie niepodległości jako pierwsza już 11 marca 1990 roku, ale Związek Radziecki uznał ten fakt dopiero 6 września 1991 roku. Niezwłocznie rozpoczęto tworzenie Litewskich Sił Zbrojnych (lit. Lietuvos kariuomenė). W dniu 2 stycznia 1992 roku utworzono Służbę Lotniczą, której dowództwo ulokowano w Kownie (Kaunas). Pierwszą bazę lotniczą zorganizowano 30 kwietnia na lotnisku Borysie (Barysiai) koło Szawel w rejonie janiskim. Stacjonowały tam 24 lekkie samoloty transportowe An-2, które pozyskano na rynku wtórnym. W styczniu 1993 roku, po wycofaniu wojsk rosyjskich, Litwini przejęli lotniska w Zokniai koło Szawel, Pajuostis koło Poniewieży i Kozłowej Rudej (Kazlų Rūda) koło Mariampola (Marijampolė). W dniu 6 lutego do Kowna przyleciały cztery odrzutowe samoloty szkolno-treningowe Aero L-39C Albatros odkupione od Kirgistanu. Służba Lotnicza została 1 marca 1993 roku przekształcona w Siły Powietrzne (Karinės oro pajėgos, KOP). W marcu przyleciały kolejne samoloty, tym razem dwa transportowe L-410UVP podarowane przez rząd
Niemiec. We wrześniu i listopadzie przybyły zaś trzy fabrycznie nowe śmigłowce transportowe Mi-8MTW-1 kupione w Rosji.

We wrześniu 1994 roku Siły Powietrzne postanowiły przejąć od linii lotniczej Lietuvos avialinijos trzy samoloty transportowe An-26B i jeden An-24B. W grudniu 1995 roku przeniosły się z bazy Borysie do Zokniai. Na początku 1996 roku zorganizowały lotniczą służbę poszukiwawczo-ratowniczą. W kwietniu tegoż roku na Litwę przyleciało pięć śmigłowców Mi 2P/T/US podarowanych przez Polskę. Z kolei w grudniu Litwa dostała z Polski dziewięć stacji radiolokacyjnych P-18, P-40, Jawor-2M i PRW-16. Następnie w 1997 roku Litwa kupiła w Czechach dwa lekkie samoloty bojowe L-39ZA Albatros. Maszyny zostały wyprodukowane na zamówienie Nigerii, ale po rezygnacji tego kraju z ich odbioru pozostawały w zakładach Aero Vodochody. Po przeglądzie przyleciały na Litwę 17 października 1998 roku.

W marca 1999 roku rząd przekazał Siłom Powietrznym osiem śmigłowców Mi-8T, które w 1994 roku zostały skonfiskowane na lotnisku w Wilnie w związku z nielegalnym przekroczeniem granicy i brakiem wymaganych dokumentów. Ostatecznie siedem z nich zostało wyremontowanych w firmie UAB Helisota w Kownie i przyjętych do służby – pięć już w kwietniu tego samego roku, a dwa w czerwcu 2002. Trzy maszyny przystosowano do zadań SAR (specjalistyczne wyposażenie pozyskano dzięki wsparciu finansowemu duńskiego rządu), a dwie przebudowano na wersję pasażerską do przewozu VIP-ów. Jeden Mi-8T rozbił się 26 marca 2003 roku podczas lotu treningowego nad Bałtykiem. W dniu 6 czerwca 2000 roku otwarto Regionalne Centrum Koordynacji Nadzoru Przestrzeni Powietrznej w Kormiałowie (Karmėlava). W dniu 1 lipca 2000 roku zlikwidowano bazę lotniczą w Kozłowej Rudej, a 1 października 2004 roku w Pajuostis (przy czym śmigłowce operowały z niej jeszcze do 2007 roku). W 2006 roku kupiono we Włoszech trzy samoloty transportowe C-27J. Samoloty An-2, z których najstarszy został wyprodukowany w 1972 roku, zostały wycofane stopniowo ze służby między 1997 a 2009 rokiem, L-39C – parami w latach 2005 i 2009, An-24B – w 1997 roku, An-26B – w 2009, a śmigłowce Mi-2 – w latach 1998–2005. W dniu 1
października 2009 roku Siły Powietrzne przejęły 11 samolotów zlikwidowanego oddziału lotniczego Ochotniczych Sił Obrony Narodowej – cztery An-2, pięć Jak-52 i po jednym Jak-18T i PZL-104 Wilga 35A. Dwa An-2, trzy Jak-52 i Wilga już w grudniu zostały uznane za niezdatne do lotu i wycofane. Pozostałe przez kilka lat służyły do szkolenia pilotów, kontrolerów lotów i żołnierzy OPL.

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 8/2024