Dywizje zmechanizowane WP w latach 1950–1954

Jerzy Kajetanowicz

Dywizje zmechanizowane WP

w latach 1950–1954

Dywizje zmechanizowane pojawiły się w Wojsku Polskim stosunkowo późno, bo dopiero na początku lat 50. XX w. Wcześniej nie formowano tego typu jednostek, przewidując tylko ewentualne wzmocnienie dywizji piechoty samodzielnymi oddziałami pancernymi – w postaci pułków czołgów i pułków artylerii pancernej – znajdującymi się w składzie wojsk lądowych. Zaostrzenie sytuacji międzynarodowej pod koniec lat 40., wzrost napięcia między Wschodem i Zachodem po wybuchu wojny koreańskiej w 1950 r. oraz dynamiczny rozwój sił zbrojnych państw europejskich zainicjowały intensywną rozbudowę Wojska Polskiego, w tym również jednostek wojsk zmechanizowanych, uważanych przez ówczesne kierownictwo sił zbrojnych za przyszłościowy rodzaj wojsk lądowych.

Plany rozwoju wojsk pancernych i zmechanizowanych w latach 1950–1954 i ich realizacja

Utworzenie jednostek wojsk zmechanizowanych przewidziano po raz pierwszy w założeniach Planu rozwoju Wojska Polskiego na lata 1950–1955. W połowie 1950 r. powstały pierwsze cztery dywizje zmechanizowane (8., 10., 11. i 16.). Utworzono je w wyniku przeformowania zorganizowanych w 1949 r. dwóch dywizji pancernych (10. i 16.) i dwóch dywizji piechoty zmotoryzowanej (8. i 11.), których formowanie natrafiło na poważne trudności wynikające z braku wystarczającej ilości sprzętu pancernego, a zwłaszcza czołgów średnich.1) Nowe dywizje zmechanizowane miały po trzy pułki ogólnowojskowe (zmechanizowane i pancerne), przy czym pułki zmechanizowane różniły się od wcześniej istniejących zmotoryzowanych pułków piechoty włączeniem w ich do batalionu czołgów średnich. Dywizje te weszły w skład dwóch korpusów pancernych (1. i 2.), które w 1951 r. przemianowano na korpusy zmechanizowane. W celu dodatkowego wzmocnienia tych korpusów, w oparciu o istniejące wcześniej w składzie dywizji pancernych pułki czołgów średnich, powstały dwa pułki czołgów ciężkich (4. i 6.).2) Sformowano też dwa samodzielne bataliony artylerii pancernej (1. i 2.), uzbrojone w działa samobieżne typu SU-76. Korpusy zmechanizowane stanowiły zalążek nowego rodzaju wojsk lądowych, jakim były wojska zmechanizowane. Były to wówczas najnowocześniejsze związki taktyczno-operacyjne wojsk lądowych będące wizytówką Wojska Polskiego i podstawą jego potencjału bojowego. Na wypadek wojny korpusy zmechanizowane miały być podporządkowane Naczelnemu Dowództwu WP, stanowiąc zgrupowanie uderzeniowe wykorzystywane do działań na najważniejszych odcinkach frontu. Do połowy lat 50. nie przewidywano formowania kolejnych dywizji zmechanizowanych, co związane było z ograniczonymi możliwościami budżetowymi wojska i trudną sytuacją ekonomiczną państwa.

Wybuch wojny koreańskiej w czerwcu 1950 r. i związana z tym realna groźba konfliktu zbrojnego pomiędzy „blokiem wschodnim” a sojuszem NATO diametralnie zmieniły sytuację polityczno-militarną. Polska, obawiając się o swoje bezpieczeństwo, musiała aktywnie włączyć się do światowego wyścigu zbrojeń. Na podstawie nowego Planu zamierzeń organizacyjnych na lata 1951–1952 sformowano kolejne dwie dywizje zmechanizowane (19. i 20.), które weszły w skład dwóch korpusów piechoty (1. i 2.), przemianowanych potem na korpusy armijne. W odróżnieniu od wcześniej utworzonych dywizji były to dywizje organizowane całkowicie od podstaw. Stanowiły one główny element uderzeniowy korpusów armijnych, pozwalając na ich bardziej efektywne wykorzystanie w różnych formach działań bojowych. Dywizje te miały wzmacniać działania korpusów na kierunkach, gdzie uzyskano by powodzenie w natarciu, bądź też wykonywać uderzenia na przeciwnika, który wdarł się w głąb ugrupowania obronnego. Docelowo planowano utworzenie w każdym z istniejących wówczas sześciu korpusów armijnych jednej dywizji zmechanizowanej. Ze względu na duże koszty formowania takich jednostek miało to być rozłożone na kolejne lata. Wraz z utworzeniem nowych dywizji przeformowano także dotychczas istniejące dywizje zmechanizowane, w których zwiększono liczbę pułków zmechanizowanych i pancernych (czołgów i artylerii pancernej) z trzech do pięciu, co w znacznym stopniu podniosło ich potencjał bojowy.4) Oprócz dywizji zmechanizowanych sformowano w tym okresie również sześć samodzielnych pułków czołgów (11., 13., 16., 18, 20. i 22.) oraz jeden szkolny pułk czołgów (15.), które podporządkowano bezpośrednio dowódcom poszczególnych okręgów wojskowych. Pułki te na wypadek wojny przewidziane były jako ewentualne wzmocnienie dywizji piechoty stanowiących nadal zasadniczą część wojsk lądowych. Były to wówczas jedyne samodzielne jednostki wojsk pancernych. Jednocześnie rozwiązano samodzielne bataliony artylerii pancernej, których kadrę i sprzęt bojowy wykorzystano do sformowania baterii artylerii pancernej w składzie pułków piechoty czterech dywizji piechoty (4., 5., 12. i 14.).5) W wyniku przeprowadzonych przemian ogólna liczba dywizji zmechanizowanych wzrosła z czterech do sześciu, czyli o 50 proc., co jednak nie oddawało rzeczywistego zwiększenia potencjału bojowego wojsk pancernych i zmechanizowanych. Odzwierciedlało to dopiero porównanie liczby pułków zmechanizowanych i pancernych. O ile w 1950 r. było tych pułków łącznie 14, to w 1951 r. ich liczba wynosiła już 38, to jest o 170 proc. więcej.

W Planie zamierzeń organizacyjnych na 1954 r. przewidziano utworzenie następnej dywizji zmechanizowanej. Tym razem miała ona powstać nie jako całkowicie nowa jednostka, lecz poprzez przeformowanie 15. Dywizji Piechoty w 15. Dywizję Zmechanizowaną, co zrealizowano w październiku tego roku. Dywizja ta weszła w skład 8. Korpusu Armijnego.6) W tym samym czasie cztery dotychczas samodzielne pułki czołgów zostały włączone w skład dywizji piechoty znajdujących się w 1. i 2. Korpusie Armijnym. Do 4. i 5. Dywizji Piechoty weszły 18. i 22. Pułk Czołgów, natomiast do 12. i 14. Dywizji Piechoty 20. i 22. Pułk Czołgów. Pułki te przemianowano na „pułki czołgów i artylerii pancernej”. Była to zapowiedź dalszej „mechanizacji” dywizji piechoty, które z czasem planowano przekształcić w dywizje zmechanizowane.

W rezultacie przeprowadzonych w latach 1950–1954 zmian organizacyjnych ogólna liczba dywizji zmechanizowanych w Wojsku Polskim wzrosła z czterech w 1950 r. do siedmiu w 1954 r., natomiast liczba pułków zmechanizowanych i pancernych z 14 do 43, to jest trzykrotnie, co było znacznym postępem w procesie unowocześniania wojska i dużym wysiłkiem dla odbudowującego się ze zniszczeń wojennych państwa. Była to też wyraźna zapowiedź wzrastającej roli wojsk pancernych i zmechanizowanych w Wojsku Polskim, które stopniowo wypierały ze składu wojsk lądowych tradycyjną piechotę, nieprzystosowaną do działań na atomowym polu walki.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 6/2014