Brytyjsko-sowiecka agresja na Iran w 1941 r. cz. 1

ROBERT CZULDA

Brytyjsko-sowiecka

agresja na Iran  w 1941 r.

(cz. 1)

Chociaż Iran już w 1939 r. ogłosił neutralność, to geostrategiczne znaczenie tego państwa sprawiło, że nie mogło liczyć ono na pokój. W krótkim okresie z Iranem w tle pojawiło się ryzyko wojny Francji i Wielkiej Brytanii przeciwko Związkowi Sowieckiemu oraz Niemiec i Związku Sowieckiego przeciwko Iranowi. Żaden z scenariuszy się nie spełnił. Ostatecznie to Wielka Brytania i Związek Sowiecki postanowiły porozumieć się i dokonać wspólnej agresji na to państwo w 1941 r. Efektem była krótkotrwała wojna, obalenie monarchy i okupacja aż do zakończenia II wojny światowej, która z powodu niechęci Stalina do wycofania wojsk doprowadziła ostatecznie do pierwszego polityczno-militarnego kryzysu zimnej wojny.

Wybuch wojny w 1939 r. został przyjęty w Teheranie z dużym niepokojem. Irańczycy pamiętali bowiem wydarzenia z lat 1914–1918, które doprowadziły ich kraj – pomimo ogłoszonej neutralności – do całkowitej ruiny i śmierci setek tysięcy osób. Po agresji Niemiec, a następnie także i Związku Sowieckiego na Polskę w Teheranie obawiano się, że wojna szybko się nie zakończy. Tym bardziej że włączyły się do niej Francja i Wielka Brytania. Irańczycy martwili się, że konflikt szybko rozleje się na Bliski Wschód. Rząd oraz szach byli przerażeni scenariuszem, w którym Związek Sowiecki – ich największy wróg – po zajęciu Polski skieruje się, tak jak czynił to wielokrotnie w przeszłości, na południe – w stronę Morza Czarnego oraz Kaspijskiego.

Podobnie jak w przypadku I wojny światowej, także w momencie wybuchu tej drugiej Iran starał się trzymać na uboczu. Już 4 września ogłosił neutralność licząc, że da to przynajmniej chwilę spokoju od geopolitycznych rozgrywek mocarstw. Nie było to możliwe, Iran bowiem blisko współpracował w wymiarze gospodarczym z III Rzeszą. Wybuch wojny brytyjsko- niemieckiej sprawił, że nagle Iran został wmieszany w wydarzenia wojenne. Royal Navy szybko zaczęła blokować niemieckie statki handlowe, co sprawiło, że Iran – uzależniony od współpracy z III Rzeszą – zaczął borykać się z trudnościami eksportowymi.

Zajęcie Polski nie ostudziło mocarstwowych aspiracji Stalina, który szybko rozpoczął politykę presji wobec Iranu, a także Turcji starając się przekonać ją do rewizji konwencji z 1936 r. z Montreaux na temat statusu cieśnin czarnomorskich. Coraz agresywniejsza polityka Stalina zmusiła szacha do działania. W styczniu 1940 r. rozpoczęto w północnym Iranie budowę pasa umocnień. Wysłano tam dodatkowe siły, które w pierwszym kwartale roku osiągnęły stan sześciu dywizji piechoty. Więcej nie można było zrobić.

ARMIA IRAŃSKA PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ
Względnie nowoczesna armia została utworzona przez szacha. Po przejęciu władzy w 1921 r. nakazał on stworzyć narodowe siły zbrojne wokół jednostek żandarmerii, powołanej i zorganizowanej z pomocą Szwedów (łącznie liczyły one wówczas 700 oficerów i niemal 9300 żołnierzy). Drugą jednostką irańską przed unifikacją, ale o dużo gorszej reputacji, była brygada kozacka (300 oficerów i 7000 żołnierzy). Do armii irańskiej nie udało się włączyć South Persia Rifles, jednostka ta bowiem została rozwiązana przez Brytyjczyków.

W 1925 r. Iran wprowadził powszechny pobór wojskowy. Wówczas siły zbrojne liczyły około 40 000 żołnierzy. Docelowo wojsko miało liczyć 100 000 żołnierzy. W Teheranie utworzono Sztab Generalny oraz Wysoką Radę Wojskową, składającą się z oficerów, których zadaniem było doradzanie w zakresie planów i doktryny wojskowej. Sztaby dywizji umieszczono w największych miastach: Teheranie, Tebrizie, Hamadanie, Isfahanie i Meszhedzie. Później utworzono Samodzielny Pułk Północny w miejscowości Raszt, aby lepiej kontrolować niespokojny obszar Kaukazu. Największą jednostką operacyjną stała się szybko 1. Dywizja Piechoty w Teheranie (około 11 000 żołnierzy), która prócz ochrony stolicy miała służyć jako jednostka odwodowa, gotowa w razie potrzeby wesprzeć dywizje regionalne.

Nie rozmiar sił zbrojnych był problemem, lecz ich jakość. Żołnierze korpusu szeregowych na ogół nie dostawali i tak niskich żołdów. Warunki służby były bardzo złe, podobnie jak traktowanie ich ze strony oficerów, którzy często otrzymywali sowite wynagrodzenie lub dodatkową pracę u szacha (na przykład w państwowych fabrykach). Zdarzało się, że oficerowie rekwirowali prywatne samochody i konie, zajmowali domy, zabierali żywność. Żołnierze z głodu napadali na wsie, przy nadarzającej się okazji dezerterowali. Jak pisał wówczas jeden z brytyjskich oficjeli, arogancja i brak dyscypliny w odniesieniu do cywilów ze strony oficerów i żołnierzy tej nowej armii rosną. Perski żołnierz nie waha się przed wycelowaniem własnego karabinu w stronę cywila, nawet w obliczu najmniejszej prowokacji – prawdziwej lub wyimaginowanej. Szerzyła się korupcja.

Nic więc dziwnego, że armia – szczególnie oficerowie – byli szczerze przez Irańczyków znienawidzeni. Irańskie siły zbrojne nawet w najmniejszym stopniu nie stanowiły uosobienia koncepcji „żołnierzy w mundurach”. Tym bardziej że szach rządził silną ręką – w okresie międzywojennym wojsko wysyłano niezliczoną liczbę razy do pacyfikacji niepokojów plemiennych. W 1921 r. zduszono zryw bolszewickich rebeliantów w Gilanie, a także separatystów w Chorasanie (przy granicy z Afganistanem). Rok później zneutralizowano bunt plemienny przeciwko rządzącym w Kurdystanie. W 1925 r. siłowo zlikwidowano samozwańczy, niepodległy szejkanat w Chuzestanie.

Szach zaczął wydawać duże sumy pieniędzy na rozwój wojska. Pomiędzy latami 1926 a 1941 budżet obronny wzrósł aż pięciokrotnie. Przystąpiono do tworzenia samodzielnych dywizji. Każda z nich została wyposażona w jednostki piechoty, kawalerii oraz artylerii. Powodem nie była tylko konieczność radzenia sobie z częstymi niepokojami wewnętrznymi. Była to także odpowiedź na fatalny stan infrastruktury drogowo-kolejowej w kraju. W razie wojny nie istniała możliwość szybkiego przerzucenia sił w rejon konfliktu. W pierwszym okresie, a więc do początku lat trzydziestych, zmechanizowanie praktycznie nie istniało. Dostawy były niewielkie. Po przewrocie w 1921 r. Iran z Francji otrzymał 10 ciągników oraz 4 czołgi (prawdopodobnie FT-17). Niemcy przekazały natomiast 32 ciężarówki, a Wielka Brytania 4 samochody pancerne Rolls-Royce.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia Spec 5/2014