Broń strzelecka Armii Polskiej w ZSRR 1941–1942

Jarosław Dąbrowski

Broń strzelecka

Armii Polskiej w ZSRR 1941–1942

Mimo upływu czasu, zdawałoby się obfitych źródeł archiwalnych i dostępnej literatury wspomnieniowej zagadnienie barwy i broni Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) w ZSRR1) wciąż nie doczekało się wyczerpującego i kompleksowego studium. Zasadniczymi przeszkodami są niedostatek dokumentów kwatermistrzostwa i Służby Uzbrojenia PSZ oraz brak bezpośredniego dostępu do zasobów archiwalnych znajdujących się w Rosji. Niewielka część zachowanych i dostępnych archiwaliów, opublikowanych wspomnień i fotografii dotyczy sprawy uzbrojenia. Podawane informacje są bardzo często nie tylko niepełne, ale wręcz sprzeczne. Niekiedy z całą pewnością można mówić o omyłkach popełnionych podczas sporządzania zapisków lub odpisów dokumentów (wówczas interpretacja danych jest stosunkowo łatwa), lecz czasem sposób podania informacji całkowicie uniemożliwia nawet domniemanie, o jakim wzorze uzbrojenia mowa w opracowaniu. Mimo wszystko ogromną pomocą w podjęciu tematu uzbrojenia PSZ w ZSRR są zachowane fotografie, lecz te, co zrozumiałe, bardzo różnią się jakością. Czasem nawet zdjęcia profesjonalnej jakości i doskonale zachowane okazują się nieprzydatne ze względu na wykadrowanie obrazu pomijające szczegóły uzbrojenia, które pozwalają na identyfikację konkretnego modelu broni. Celem wykonania zdjęć było bowiem zatrzymanie w kadrze chwili, a nie szczegółowe dokumentowanie wyposażenia i uzbrojenia. Nie będzie błędem uogólnienie, że przyczyną takiej sytuacji były warunki formowania się jednostek Wojska Polskiego w końcu 1941 r., które – zwłaszcza w pierwszym okresie – zdecydowanie nie sprzyjały pieczołowitemu archiwizowaniu danych. Nieco więcej istotnych dla tematu zdjęć wykonano podczas ćwiczeń PSZ w 1942 r., jednak przypisanie ich konkretnym oddziałom i pododdziałom jest niekiedy trudne lub dziś już wręcz niemożliwe. Bezsprzecznie najcenniejszy, jak również najlepszej jakości materiał ikonograficzny znajduje się w londyńskim Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego (IPMS). Niestety upływ czasu sprawił, że i tu zdarzają się pomyłkowe opisy negatywów, przypisujące fotografie wykonane w Wielkiej Brytanii jako ilustrujące ćwiczenia zimowe PSZ w ZSRR. Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC) oraz Archiwum Fotograficzne Ośrodka KATA (AFOK) wielokrotnie powielają materiał IPMS, choć równocześnie posiadają bezcenne depozyty przekazane przez kombatantów i ich rodziny. Należy przy tym pamiętać, że tylko niewielka część żołnierzy PSZ w ZSRR dysponowała bronią i faktycznie zaledwie przez kilka miesięcy, po czym w ramach ewakuacji do Iranu zdawano ją w miejscach stałego pobytu oddziałów. Przez krótki czas pozostały uzbrojone jedynie warty przy transportach, które zdawały broń już po zakończeniu rozładunku pociągów w Bazie Ewakuacyjnej w Krasnowodzku. Co istotne, większość dostępnych opracowań specjalistycznych i popularnych na temat PSZ w ZSRR poświęcona jest przede wszystkim kontekstowi politycznemu lub historycznemu tłu zdarzeń, osobistym wspomnieniom i refleksjom, zaś broń i barwa stanowią jedynie uzupełnienie lub poparcie stawianych tez. Dlatego też materiałów dokumentujących późniejsze losy żołnierzy Armii Polskiej na Wschodzie, a następnie 2. Korpusu Polskiego jest nieporównywalnie więcej, a okres ten został również znacznie lepiej poznany i dość szczegółowo opracowany.

Od 1 września 1939 r. Polska stanęła wraz z Francją i Wielką Brytanią, wspieranymi przez pozornie neutralne Stany Zjednoczone, po przeciwnej stronie barykady niż tzw. państwa osi Berlin – Rzym – Tokio, do których grona po 17 września należało de facto zaliczyć również ZSRR. Sytuacja zmieniła się radykalnie 22 czerwca 1941 r., gdy niedawny wróg polityczny i wojskowy stał się formalnym sojusznikiem aliantów. Wtedy jednym z najważniejszych celów polityki brytyjskiej stało się rozszerzenie koalicji, czego jednym z zasadniczych warunków była normalizacja stosunków politycznych pomiędzy Polską a ZSRR. Brytyjskie pośrednictwo doprowadziło 30 lipca 1941 r. do podpisania przez Premiera i Wodza Naczelnego gen. Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie, Iwana Majskiego, dwustronnej umowy, w której rząd ZSRR uznał za nieważne traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r. Przywrócono stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRR, wskazano wspólny cel – walkę obu państw z III Rzeszą oraz przewidziano utworzenie na terenie Związku Radzieckiego oddziałów Wojska Polskiego, mających walczyć pod polskim dowództwem i sztandarem.

Warunki do formowania stwarzał protokół dodatkowy, zawierający gwarancję „amnestii” dla obywateli polskich więzionych w ZSRR. Skutkiem porozumienia politycznego było wyznaczenie 10 sierpnia 1941 r. przez Naczelnego Wodza dowódcy PSZ w ZSRR – gen. Władysława Andersa (więzionego do tej pory w Moskwie) oraz podpisanie 14 sierpnia umowy wojskowej, umożliwiającej formalnie rozpoczęcie formowania Armii Polskiej w ZSRR. 23 sierpnia rozpoczęły pracę komisje rekrutacyjne w polskich obozach podległych NKWD. 27 sierpnia ustalono skład i obsadę personalną Dowództwa PSZ w ZSRR oraz dwóch dywizji piechoty (według etatów radzieckich) i Ośrodka Zapasowego. Od września 1941 r. organizację dowództwa rozpoczęto w południowej części Uralu, w okolicach miejscowości Buzułuk (dowództwo armii), Tatiszczewo (5. DP, dywizja „B”), Tockoje (6. DP, dywizja „M”) oraz Kotłubanka (tzw. grupa techniczna). W styczniu 1942 r. całość PSZ dyslokowano do Kazachstanu, Uzbekistanu i Kirgistanu, gdzie formowano 7. DP (dywizja „Z”, początkowo jeszcze Buzułuk, docelowo Kermine), 8. DP (dywizja „R”, Szachta w pobliżu Czok-Pak), 9. DP (dywizja „I”, Margełan i okolice pobliskich miejscowości Taszłak i Gorczaków) i 10. DP (dywizja „S”, początkowo Buzułuk i Tockoje, docelowo Ługowaja).

Trudny klimat, bardzo złe warunki zakwaterowania oraz spowodowane tragiczną sytuacją na frontach braki żywności i ogromne trudności materiałowe okresu wojennego znacząco utrudniały i spowalniały proces formowania armii. Optymistycznie zakładano, że obsadę personalną uda się stosunkowo łatwo pozyskać spośród kilkunastu tysięcy oficerów i około ćwierci miliona polskich żołnierzy-jeńców oraz Polaków w ZSRR, lecz nie zdawano sobie sprawy, jak wielu z nich nie przeżyło zetknięcia z warunkami realnego socjalizmu. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że nigdy nie udało się zniwelować strat kadry dowódczej WP, wynikających z wymordowania tysięcy oficerów i podoficerów oraz ze śmierci z głodu, chorób i wyniszczenia nieludzkimi warunkami, w jakich byli przetrzymywani. W takiej sytuacji całkowicie zrozumiały jest dystans oraz brak pełnego zaufania oficerów i żołnierzy PSZ do nowych sojuszników z RKKA (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona). Nie można zapominać, że żywnością i wyposażeniem indywidualnym, przydzielanymi oficjalnie tylko dla założonego do sformowania stanu PSZ, żołnierze dzielili się z praktycznie całkowicie pozbawionymi zaopatrzenia kilkudziesięcioma tysiącami polskich cywilów, którzy szukali w wojsku opieki i szansy ratunku (w tym dla kobiet i dzieci). Ewakuacja PSZ zgodnie z ustaleniami ze stroną radziecką i brytyjską rozpoczęła się już w marcu 1942 r., a następne transporty ruszyły w sierpniu. Całkowitą liczbę osób ewakuowanych z ZSRR ocenia się na prawie 116 tys., w tym niemal 78,5 tys. żołnierzy.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 4/2014