Bombowiec-nosiciel rakiet Tupolew Tu-16. Koń roboczy radzieckiego lotnictwa dalekiego zasięgu i marynarki wojennej

Marek Furtak

Jedną z domen światowych mocarstw stanowił intensywny rozwój lotnictwa strategicznego, ktore stało się ważną częścią triady atomowej oraz arsenału odstraszania. Począwszy od połowy lat 40., kiedy ten rodzaj lotnictwa zaczął nabierać znaczenia, w Związku Radzieckim Lotnictwo Dalekiego Zasięgu, tj. Dalnaja Awiacja,  nadal było w tej dziedzinie bardzo mocno opóźnione, szczególnie w stosunku do USAF. Pierwszym radzieckim powojennym bombowcem dalekiego zasięgu był napędzany 4 silnikami tłokowymi Tupolew Tu-4 budowany jako bezlicencyjna kopia amerykańskiego B-29 Superfortress. W drugiej połowie lat 40. było już jednak oczywiste, że przyszłość lotnictwa bombowego dalekiego zasięgu leży w samolotach odrzutowych, ewentualnie turbośmigłowych.

Z doświadczeń wojny w Korei wynikła pilna potrzeba skonstruowania większego niż Tu-4, a jednocześnie szybszego bombowca o większym ładunku użytecznym. Kładziono nacisk na zwiększenie zdolności do  przełamania obrony powietrznej oraz uniknięcie starć z nowo projektowanym odrzutowymi samolotami myśliwskimi. Idąc dalej w tym kierunku, OKB im. Iliuszyna zbudowało dwusilnikowy bombowiec odrzutowy Ił-28. Z uwagi na sukces maszyny Iliuszyn rozpoczął prace nad jej wersjami rozwojowymi, jednakże do konkurencji na tym polu przystąpiło biuro OKB-156 im. A.N. Tupolewa, które zajęło się projektowaniem bombowców strategicznych z własnej inicjatywy. Od 1948 r. powstały kolejno samoloty ’86’, ‘87’ oraz ‘88’. Szczególnie ostatni z nich, w którym zastosowano silniki odrzutowe Mikulin AM-03 umieszczone w gondolach po obu bokach kadłuba, był szczególnie obiecujący, zwłaszcza w odniesieniu do błyskawicznych postępów w analogicznych pracach prowadzonych w Stanach Zjednoczonych.

Prototyp samolotu ‘88’ (wewnątrzzakładowo Tu-88 albo ‘wyrób N’) zbudowany został pod koniec 1951 roku. Oblot wykonano 27 kwietnia 1952 roku, jednak w celu osiągnięcia zakładanego zasięgu, udźwigu oraz prędkości trzeba było dokonać istotnych zmian. Drugi prototyp ‘88-2’ oblatany 6 kwietnia 1953 roku był już bardzo udany, ponieważ zdołano obniżyć w nim masę własną samolotu z 41 do 36,5 ton. W takiej formie samolot otrzymał oznaczenie wojskowe Tu-16 i 28 kwietnia 1954 roku został przyjęty na uzbrojenie Dalnajej Awiacji. Produkcja seryjna bombowca Tu-16 ruszyła jeszcze w 1953 roku. Początkowo produkcji podjęły się państwowe zakłady lotnicze nr 22 w Kazaniu (obecne Kazańskie Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego, ros.: KAPO: Kazańskoje Awiacjonnoje Proizwodstwiennoje Objedinienije im. S.P. Gorbunowa). Budowę pierwszego seryjnego egzemplarza samolotu Tu-16 ukończono jeszcze w tym samym roku. 29 października pierwszy seryjny Tu-16 wzbił się w powietrze. Od 1954 roku produkcję rozpoczęto także w zakładach lotniczych nr 1 w Kujbyszewie (ros.: KAZ: Kujbyszewskij Awiacjonnyj Zawod), a od 1955 w zakładzie lotniczym nr 64 w Woroneżu (obecnie: Woroneskie Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego, ros.: WASO: Woronieżskoje Akcjoniernoje Samolotostroitielnoje Obszczestwo). Do wytwarzania niektórych elementów nośnych kadłuba samolotu oraz poszczególnych systemów, elementów wyposażenia oraz komponentów zaangażowano również szereg innych zakładów produkcyjnych.

Samolot był produkowany w 11 podstawowych wersjach. W ciągu lat wiele egzemplarzy uległo przebudowie w dalsze wersje rozwojowe (ponad 40 różnych wersji). Maszyna okazała się na tyle wszechstronna, że na skutek licznych zmian i modyfikacji wyposażenia pokładowego, zwłaszcza elektronicznego, liczba wszystkich istniejących wariantów Tu-16 zbliżyła się do niemal stu. Należy również zaznaczyć, że część z nich potrafiła nie różnić się oznaczeniami (sic). Podstawowymi wersjami były początkowo typowe wersje bombowe produkowane pod oznaczeniem Tu-16 oraz nie mniej liczne Tu-16A, przystosowane do przenoszenia bomb atomowych. W kodzie NATO nowy samolot otrzymał wkrótce nazwę Badger. Podczas defilady 1 maja 1954 roku pierwszych dziewięć egzemplarzy zostało pokazanych publicznie w przelocie nad Placem Czerwonym. Podczas kolejnych pokazów 3 lipca 1955 roku zaobserwowano formację aż czterdziestu Tu-16.

W ciągu następnych lat do uzbrojenia radzieckich sił powietrznych Wojenno-Wozdusznych Sił ZSRR (ros.: ВВС СССР: Военно-Воздушные Силы СССР) weszła znaczna liczba Tu-16, w tym przede wszystkim lotnictwa dalekiego zasięgu: Dalnaja Awiacja (ros.: ДА: Дальняя Авиация), a po nasyceniu ich potrzeb także do lotnictwa marynarki wojennej: Wojenno-Wozdusznych Sił Wojenno-Morskowo Fłota ZSRR (ros.: ВВС ВМФ: Военно-Воздушные Силы Военно-морского флота СССР). Przez wiele kolejnych lat, pomimo wprowadzania do linii kolejnych, nowocześniejszych konstrukcji, Tu-16 oraz jego wersje rozwojowe były – niejednokrotnie z braku innych, lepszych platform – prawdziwym koniem roboczym radzieckiego lotnictwa dalekiego zasięgu oraz marynarki wojennej.

Ogółem do 1962 zbudowano 1507 egzemplarzy samolotów Tu-16 wszystkich wersji (800 w Kazaniu, 543 w Kujbyszewie i 166 w Woroneżu), nie licząc dwóch prototypów samolotu. Od lat 90. z powodu zmiany sytuacji geopolitycznej na całym świecie oraz zmniejszeniu zagrożenia płynącego z możliwości bezpośredniej konfrontacji z USA zmalało także znaczenie lotnictwa morskiego. W porównaniu do czasów radzieckich w ciągu kolejnych lat siły morskiego lotnictwa rakietowego zostały znacznie zredukowane, wskutek czego wycofano z linii wszystkie warianty bombowca Tu-16.

Nosiciele rakiet

Powojenne analizy prowadzone w kołach wojskowych ZSRR w latach 40. i 50. odnośnie przebiegu drugiej wojny światowej wykazywały jasno, że jednym z najmniej efektywnych rodzajów radzieckich sił zbrojnych była marynarka wojenna WMF: Wojenno-Morskowo Fłota ZSRR. Co więcej, WMF nie tylko nie wpłynęła istotnie na przebieg żadnej operacji – dodatkowo utracono przy tym wiele kosztownych w budowie okrętów. Zatem ostateczny kształt działań bojowych WMF okazał się niewspółmierny do nakładów poniesionych na sformowanie floty. Ze względu na znaczne opóźnienie w wielu dziedzinach projektowania i budowy okrętów wojennych oraz ogólną słabość ówczesnego przemysłu stoczniowego rozpoczęto poszukiwania alternatywnych sposobów stworzenia przeciwwagi dla floty potencjalnego przeciwnika, ze szczególnym uwzględnieniem US Navy. Obecność na ewentualnym teatrze działań bojowych silnej floty wojennej dawała potencjalnemu przeciwnikowi mocny atut. Imponujące siły morskie krajów zachodnich, ze szczególnym uwzględnieniem rozbudowanych grup uderzeniowych lotniskowców, ochranianych przez kombinowany zespół sił morskich w postaci fregat, niszczycieli oraz okrętów podwodnych, były w stanie samodzielnie prowadzić działania wojenne na wielkim obszarze, pozwalając na wprowadzenie blokady morskiej, a jednocześnie stwarzając duże zagrożenie dla obszarów nie tylo przybrzeżnych, lecz także śródlądowych w głębi setek kilometrów, ponieważ znajdowały się one w promieniu bojowym lotnictwa pokładowego.

W tamtym okresie szczególnie wiele osiągnięto w zakresie zmasowanej rozbudowy podległego operacyjnie WMF ZSRR bojowego lotnictwa morskiego bazowania lądowego. Jego główną rolą było patrolowanie oraz ochrona wód przybrzeżnych, a przy tym utrzymywanie wrogich jednostek pływających z dala od wód terytorialnych. Oprócz wprowadzania do służby nowych typów samolotów, w tym łodzi latających, samolotów torpedowo-bombowych, a wreszcie morskich wersji udanego bombowca Tu-16 rozwijano przede wszystkim także nowe, znacznie skuteczniejsze uzbrojenie przeciwokrętowe, ze szczególnym uwzględnieniem broni kierowanej. Czynniki te stały się szczególnie istotne w zestawieniu z koniecznością zwalczania wrogich okrętów.

Uzbrojenie klasycznych samolotów bombowo-torpedowych do wykonywania tych zadań uznawane było za dalece niewystarczające. Co bardziej istotne, tradycyjne uzbrojenie ciężkich samolotów bombowych w postaci klasycznych bomb swobodnie opadających już pod koniec lat 40. nie było w stanie sprostać błyskawicznie rosnącym wymaganiom stawianym lotnictwu dalekiego zasięgu. Pierwotną przyczyną takiego stanu rzeczy była niewystarczająca skuteczność ówczesnych bomb konwencjonalnych, szczególnie przeciwko celom twardym i wysoko wytrzymałym. W takim otoczeniu jasne było, że linia rozwojowa Tu-16 jako bombowca skończy się bardzo szybko. W warunkach gwałtownego rozwoju rakiet przeciwlotniczych i samolotów myśliwskich klasyczny samolot bombowy stopniowo tracił rację bytu. Z tego powodu przystosowanie samolotów bombowych, ze względu na ich znaczny udźwig i duży zasięg lotu, do roli nosiciela ciężkich pocisków kierowanych wydało się stosunkowo atrakcyjnym pomysłem, tym bardziej że uzbrojenie tej klasy łączyło w sobie znaczną moc rażenia, wysoką dokładność porażenia celu oraz możliwość operowania w bezpiecznej odległości poza strefą ogniową obrony przeciwlotniczej. Samoloty dalekiego zasięgu uzbrojone w skrzydlate pociski przeciwokrętowe operujące w składzie jednostek lotniczych DA oraz WMF ZSRR z czasem stały się istotnym elementem przeciwwagi dla ogromnej przewagi US Navy oraz pozostałych krajów zachodnich na morzu. W odniesieniu do tytułowego bombowca Tu-16 z czasem egzemplarze przenoszące ciężkie odrzutowe pociski skrzydlate o napędzie odrzutowym bądź turboodrzutowym stały się jedną z podstawowych linii rozwojowych bombowca strategicznego Tu-16. Ich oznaczenia rozpoczynały się od litery ‘K’.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo Numer Specjalny 18