Azerbejdżan i Armenia w wielkiej kaukaskiej grze

Krzysztof Kubiak

Południowe podgórze Kaukazu to obszar, na którym stykają się i ścierają interesy Federacji Rosyjskiej, Turcji i Iranu. W owej „strefie zgniotu” funkcjonują trzy państwa narodowe, które wyłoniły się po rozpadzie Związku Sowieckiego: Armenia, Gruzja i Azerbejdżan. Uczestniczą one, zarówno jako podmioty, ale również jako przedmioty w wielkiej, bardzo skomplikowanej i złożonej międzynarodowej grze. We wrześniu 2023 roku Azerbejdżan odniósł ważny sukces (być może nawet „historyczny” z punktu widzenia całego turkijskiego uniwersum sięgającego Azji Środkowej i syberyjskiej Jakucji), odzyskując pełnię suwerenności nad armeńskim Górskim Karabachem. Doszło do tego przy wsparciu Turcji i bierności Rosji, która ponad dwie dekady wcześniej de facto umożliwiła powstanie tego parapaństwa.

Konflikt ukorzeniony historycznie

Nie wnikając nadmiernie w meandry historii stwierdzić jednak trzeba, że Kaukaz już około VII–VIII wieku stał się obszarem styku dwóch kręgów religijno-kulturowych: arabsko-islamskiego i grecko-prawosławnego. W kolejnych wiekach doszło do wykształcenia „trójstyku” kręgów kulturowych: persko-szyickiego, turecko-sunickiego (z wczesnym etapem seldżuckim) oraz rosyjsko-prawosławnego. Zbrojna rywalizacja o Kaukaz skokowo nasiliła się w XVIII wieku, kiedy region stał się już nie tylko obiektem infiltracji handlowej, ale celem ekspansji prawosławnej Rosji. Pierwsze w orbicie wpływów rosyjskich znalazły się państewka gruzińskie. Po kilku dekadach zmiennej polityki w 1801 roku car Paweł I anektował państwo Karlii-Kachetti obejmujące centralną i wschodnią Gruzję oraz Dagestan. Następnie, w 1810 roku, anektowano Imaretię, zaś w toku podbojów przyłączono pozostałe ziemie historycznej Gruzji, w tym zislamizowaną Adżarię. Dynastia Bagrationich, sięgająca korzeniami VIII wieku po Chrystusie, została definitywnie odsunięta od władzy. W wyniku wojny rosyjsko-perskiej (1826–1828) w granicach państwa carów znalazły się tereny historycznej Armenii położone wokół Erywania i jeziora Sewan, a w wyniku ósmej wojny rosyjsko-tureckiej (1818–1829) Armenia Wschodnia. W 1878 roku Rosja przyłączyła strategicznie ważne miasto Kars wraz z przyległymi terenami.

Po wybuchu Wielkiej Wojny Rosjanie wykorzystali w walce ochotnicze drużyny ormiańskie (i formacje wystawione przez wyznających nestorianizm Asyryjczyków). Ormianie byli wywiadowcami, przewodnikami i tłumaczami. Po osmańskiej stronie granicy, w mieście Wan i okolicach (Wschodnia Anatolia) wybuchło w kwietniu 1915 roku ormiańskie powstanie. Był to zarówno efekt działalności rosyjskich emisariuszy, jak i desperacki akt samoobrony przed osmańskimi represjami. Wydarzenia dały impuls do wdrożenia przez młodoturecki rząd decydującej fazy „ostatecznego rozwiązania” kwestii ormiańskiej. Wydarzenia te doczekały się na tyle licznej literatury, że w tym miejscu poprzestaniemy na ich przypomnieniu. Na Kaukazie czas względnej wojskowej przewagi rosyjskiej (której symbolem było zdobycie twierdzy Erzurum przez generała Judenicza 16 lutego 1916 roku, a następnie Rize i Trepezuntu) zakończyła rewolucja lutowa i postępujący po niej powolny rozpad armii rosyjskiej.

Załamanie samodzierżawia rozpoczęło czas wielkich nadziei, ale szybko przeistoczyło się w gigantyczną zawieruchę. Pucz bolszewicki przyśpieszył dezintegrację Armii Kaukaskiej, w której wcześniej procesy „demokratyzacji” zachodziły stosunkowo powoli. Do walki o władzę ruszyli bolszewicy, rozmaite niekomunistyczne ugrupowania rosyjskie, często powiązane ze środowiskami lokalnych autonomistów, a także niepodległościowcy. Regułą stało się uzbrajanie partyjnych bojówek. Ormiańska Rada Narodowa świadoma zagrożenia ze strony niepobitej Turcji rozpoczęła formowanie 20-tysięcznej milicji. Zbroili się kaukascy muzułmanie. Powstało kilka efemerycznych państw: Zakaukaska Demokratyczna Republika Federacyjna (mienszewicka), Republika Górska Południowego Kaukazu (zlikwidowana w maju 1919 roku przez „białych”, następnie zajęta przez bolszewików), republiki Gruzji oraz Armenii i Azerbejdżanu. We wrześniu 1918 roku nad Morze Kaspijskie przedarły się wojska tureckie. Doszło wówczas do rzezi Ormian w Baku (opisanej przez Żeromskiego w „Przedwiośniu”) Dla losów regionu bardzo istotne znaczenie miała więc kapitulacja Turcji 30 października 1918 roku. Wojska tureckie wycofały się do końca roku. Ich miejsce zajęły w Azerbejdżanie nieliczne siły brytyjskie, ale kiedy załamał się cały brytyjski plan interwencji w Rosji i one wycofały się w sierpniu 1919 roku. Z kolei alianckie zamiary utworzenia niepodległej Armenii i być może Kurdystanu, narzucone Turcji w zawartym w sierpniu 1920 roku traktacie w Sèvres, przekreśliła rewolucja Atatürka. Ostatecznie karty na Kaukazie rozdawały więc dwa zmagające się z bezmiarem własnych problemów ruchy rewolucyjne: komunistyczny i nacjonalistyczny, oba antyreligijne, a co znacznie ważniejsze, oba wrogie wobec zwycięzców Wielkiej Wojny. Nie było więc powodów, aby Sowiecka Rosja wchodziła w konflikt z kemalistami i na odwrót. Stosunkowo szybko wypracowano terytorialno-graniczny konsensus, co poprzedziło zresztą finansowe, sprzętowe i polityczne wsparcie okazywane przez bolszewików kemalistom. W marcu 1921 roku zawarto w Moskwie traktat o przyjaźni, uzupełniony następnie przez traktat z Kars.

W wymiarze terytorialnym ustalenia były bardzo korzystne dla Turcji. Z kolei Sowieci „swoją” część regionu zorganizowali w Zakaukaską Federacyjna Socjalistyczną Republikę Sowiecką, którą w 1936 roku podzielono na trzy republiki związkowe: Gruzińską SRS (z autonomicznymi republikami Osetyjską i Abchazką oraz autonomicznym obwodem Adżarskim), Azerbejdżańską SRS (z wchodzącą politycznie w jej skład, ale oddzieloną pasem terytoriów ormiańskich Nachiczewańską Autonomiczną SRS i zdominowanym przez ludność ormiańską Obwodem Autonomicznym Górskiego Karabachu, oddzielonym od terytorium Armenii).

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 9/2025